Konfliktlarni o’rganishda asosiy yondashuvlar

Konfliktlarni o’rganishda asosiy yondashuvlar
Reja :

1. 
   Konfliktlarni o’rganishda asosiy yondashuvlar
   
2. 
   Konflikt tadqiqotining metodologik tamoyillari
   
3. 
   Konfliktli vaziyatlarni o’rganish usullari
   

Konflikt tadqiqotining metodologik tamoyillari

Konfliktlarni o'rganish jarayonida tadqiqotning ko'rib chiqilgan etti falsafiy va umumiy ilmiy tamoyillariga asoslanib, konfliktologiyaning metodologik tamoyillarini hisobga olish muhimdir: 1. Fanlararolik tamoyili. Konfliktologni konfliktologiyaning barcha sohalari yutuqlaridan maksimal darajada foydalanishga yo'naltiradi. Fanlararolik tamoyilining eng muhim tomoni konfliktologiyaning barcha o'n bir tarmog'ining tengligi tamoyilidir. Konfliktologiya rivojlanishining ushbu bosqichida asosiy fanning rolini psixologiya o'ynaydi.
2. Vorislik tamoyili. Bu mojaro muammosi bo'yicha qilingan barcha narsalar to'g'risida eng to'liq bilimni talab qiladi. Fanning tarixiy jihatini bilish va tushunish, ilgari olib borilgan asosiy tadqiqotlar natijalarini bilish, mavjud tushuncha va nazariyalarni tushunish muhimdir. 3. Evolyutsionizm tamoyili. Ularni o'rganishda konfliktlarning aniq turlari evolyutsiyasining asosiy qonuniyatlarini aniqlash va hisobga olish kerak. Mojarolar evolyutsiyasining turli darajalarini bilmasdan, ularning dinamikasini, rivojlanish prognozini tushuntirish va konstruktiv tartibga solish bo'yicha tavsiyalar berish qiyin. Ushbu tamoyilga rioya qilish quyidagilarni anglatadi: · Konfliktlar rivojlanishining asosiy makroevolyutsion tendentsiyalarini bilish va hisobga olish. Inson va jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy va shaxsiy nizolarni o'zgartirishning asosiy tendentsiyalarini bilish va ko'rib chiqish. · O'ziga xos konfliktlarning paydo bo'lishi va rivojlanishining nafaqat dinamikasini, balki evolyutsion shart-sharoitlarni va tendentsiyalarini aniqlash [7] . 4. Shaxsiy yondashuv tamoyili. Bu tamoyil deyarli barcha darajadagi nizolarning markaziy bo'g'ini bo'lgan aniq odamlarning o'ziga xos shaxsiy xususiyatlarini aniqlash va hisobga olish zarurati sifatida shakllanadi[8].
Konfliktlarning asosiy sababi ob'ektiv moddiy olamdagi o'zgarishlardir. Biroq, bir xil sharoitda, turli odamlar boshqacha yo'l tutishadi. Tashqi ta'sirlar, bu tashqi ta'sirlar ta'sir qiladigan kishining ichki sharoitlari orqali sinadi. Konfliktlarning sabablarini ochish, ularning mohiyatiga kirib borish, ularda aniq odamlar qanday rol o'ynaganligini tushunmasdan, ularning shaxsiy xususiyatlarini aniqlamasdan turib, nizolarning o'zaro ta'sirining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan holda qiyin.
Konfliktli vaziyatlarni o'rganish usullari

1. Tizimli-vaziyatli tahlil - konfliktlarni birliklar bo'yicha o'rganish. Tahlil birligi sifatida konfliktli vaziyat - konfliktning barcha asosiy xususiyatlariga ega bo'lgan, ma'lum mazmun va dinamik xususiyatlarga, vaqt va fazoviy chegaralarga ega bo'lgan eng kichik ajralmas, bo'linmas qismi qo'llaniladi. Tadqiqot jarayonida konfliktning barcha asosiy va ikkinchi darajali ishtirokchilari aniqlanadi. Konfliktning o'zaro ta'sirining fazoviy chegaralari aniqlanadi.

Konflikt rivojlanishining bosqichlari ajralib turadi, bu davrda uning asosiy ishtirokchilarining o'zaro ta'sirining tabiati sifat jihatidan o'zgarmaydi. Konfliktli vaziyatning fazoviy, vaqtinchalik va mazmuniy chegaralarini aniqlagandan so'ng, uning tizimli tahlili amalga oshiriladi. Konfliktli vaziyatdan tahlil birligi sifatida foydalanish real nizolar haqida ma'lumotni standartlashtirish, saqlash va to'plash imkonini beradi. Konfliktli vaziyat konfliktlarning xususiyatlarini "umuman" emas, balki aniq odamlar va ijtimoiy guruhlarning xatti-harakatlari haqidagi ma'lum ma'lumotlarni tizimlashtirish asosida o'rganish imkonini beradi.
Konfliktli vaziyatlar retrospektiv tarzda (hujjatlarni o'rganish, nizo ishtirokchilari va guvohlari bilan suhbatlashish) va bevosita voqealarning haqiqiy rivojlanishi jarayonida tahlil qilinishi mumkin. Vaziyat tahlilini o'tkazish uchun mojaroning asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus shakl ishlab chiqiladi.
2. Matematik modellashtirish. Zamonaviy kompyuter texnologiyalarini jalb qilgan holda matematik modellashtirish faktlarni oddiy to'plash va tahlil qilishdan real vaqt rejimida voqealarni prognoz qilish va baholashga o'tish imkonini beradi. Konfliktning matematik modeli - parametrlarga (tashqi sharoitlarni va konfliktning biroz o'zgaruvchan xususiyatlarini aks ettiradi) va o'zgaruvchan komponentlarga bo'lingan konflikt xususiyatlari o'rtasidagi rasmiylashtirilgan munosabatlar tizimi. Konfliktologiyada qo'llaniladigan matematik modellar orasida ehtimollik taqsimoti, Markov zanjiri, maqsadga yo'naltirilgan xatti-harakatlar modellari, simulyatsiya modellari [11] . Bugungi kunga kelib, quyidagi xususiyatlarga ega bo'lgan nizolarni tahlil qilish va tavsiflashda eng katta yutuqlarga erishildi: konflikt ishtirokchilari soni ikkita, har bir ishtirokchining harakat usullari soni va ularning individual maqsadlari diametral qarama-qarshidir. Ushbu cheklovlar, shuningdek, nizolar ishtirokchilarining maqsadlari va strategiyalarining aniq emasligi, matematiklar tomonidan yaratilgan tavsiflar qo'llanilishi mumkin bo'lgan haqiqiy shaxslararo o'zaro ta'sir holatlari doirasini sezilarli darajada kamaytiradi.
3. Shaxsiyat testlari. Mutaxassislar shaxsning kuchaygan ziddiyatini ko'rsatadigan fazilatlar, xususiyatlar va holatlarning jiddiyligini aniqlaydigan bir qator tasdiqlangan testlardan foydalanadilar. Shaxs konfliktlarining ayrim tomonlarini aniqlash va uning darajasini aniqlash imkonini beruvchi eng ko'p qo'llaniladigan umume'tirof etilgan testlar va anketalar qatoriga quyidagilar kiradi:

Test A. Bass - A. Darki (odamning tajovuzkorligining individual darajasini aniqlash uchun mo'ljallangan)

· Shaxslararo munosabatlar diagnostikasi T. Liri (individning boshqalarga nisbatan hukmron bo'lgan munosabat turini aniqlash imkonini beradi);

G.Isaakning shaxsiyat testi (ikki shkala - "ekstroversiya - introversiya" va "nevrotizm - barqarorlik" yordamida shaxs temperamenti turini aniqlash imkonini beradi)

Cattellning 16 faktorli shaxsiy so'rovnomasi (sizga ziddiyatga ta'sir qiluvchi psixologik xususiyatlarni aniqlash imkonini beradi - maxfiylik, amaliylik, shafqatsizlik, jiddiylik, shuhratparastlik va boshqalar).

Ch.Spilberger tomonidan reaktiv va shaxsiy tashvish shkalasi - Y. Xanin (tashvishni hissiy holat va shaxsiy xususiyat sifatida o'lchash uchun mo'ljallangan)

· X.Zalen – D.Shtokning “Q – saralash” usuli (bog‘liqlik – mustaqillik, xushmuomalalik – xushmuomalalik yo‘qligi, kurashish istagi – kurashdan qochish kabi xulq-atvor tendentsiyalarining namoyon bo‘lishini o‘lchash imkonini beradi) va boshqalar.

Shaxs testlari tadqiqot maqsadlarida va nizo ishtirokchilari to'g'risida ma'lumot manbalari sifatida qo'llaniladi, ammo qat'iy ma'noda ular konfliktni o'rganish usullari emas.

Zamonaviy konfliktologiyada an'anaviy ravishda ma'lumotlarning semantik talqinini amalga oshiradigan sifatli usullarga ko'proq e'tibor beriladi. Bundan tashqari, umumiy ilmiy sifat usullari (tahlil, sintez, induksiya, deduksiya va h.k.) bilan bir qatorda empirik sifat usullari ham paydo bo‘ldi: keys-stad usuli – yagona o‘ziga xos konfliktni o‘rganish va xulosalar asosida mavjud nazariyani qayta qurish. chizilgan; ekspert so'rovi - vakolatli shaxslar guruhining so'rovi; fokus-guruhlarni o'rganish usuli[12] .

Konflikt hodisasining murakkabligi va yondashuvlarning xilma-xilligi konfliktni o'rganishning uslubiy yondashuvlari va usullarining xilma-xilligini belgilaydi.

Mojarolarni o'z vaqtida tashxislash ham oldini olish, ham konstruktiv hal qilish uchun muhimdir. Bundan tashqari, mutaxassisga o'z tadqiqoti manfaatlarida ziddiyatlarni aniqlash va baholash usullari va usullari kerak. Shu sababli, olib borilgan tadqiqotlar nizolarni o'rganishning turli usullarining foydaliligi nuqtai nazaridan xulosalar chiqarishga imkon beradi.

Shunday qilib, shuni ajratib ko'rsatish mumkinki, konfliktologiya rivojlanish davrida fan sifatida konfliktlarni o'rganish uchun turli xil anketalar, testlar va usullardan foydalanishi mumkin. Masalan, T.Liri usuli, Bass-Darki testi, 16 faktorli Kettell anketasi, reaktiv va shaxsiy tashvish shkalasi, Q-saralash usuli va boshqalar.

Shu bilan birga, konfliktlarni o'rganishning kuzatish, sotsiometriya va uning modifikatsiyalari kabi usullari ham qo'llaniladi; modulli texnika: rang munosabatlari testi; konfliktlarni retrospektiv tahlil qilish; hujjatlarni o'rganish; har xil turdagi so'rovlar; tajriba. Konfliktlarni o'rganish usullarini qo'llashda ma'lum falsafiy, umumiy ilmiy va aniq ilmiy tamoyillarni qo'llash zarurati tug'iladi. Konfliktlarni o'rganishning umumiy ilmiy tamoyillari quyidagilardan iborat: rivojlanish; universal aloqa; dialektikaning asosiy qonunlari va kategoriyalari talablariga rioya qilish; bilish jarayonida nazariya, tajriba va amaliyotning birligi; tizimli yondashuv, xolislik. Konfliktologiyaning metodologik tamoyillarining o‘zi quyidagi tamoyillardir: fanlararolik; vorislik; evolyutsionizm; shaxsiy yondashuv. Usullarni qo'llash tadqiqot tamoyillari bilan birgalikda nizolarning samarali va o'z vaqtida oldini olishni kafolatlaydi. Munosabatlarning muayyan tizimida konflikt bu doimo birorta resursning etishmovchiligidir : bitta direktor lavozimiga ikkita o’rinbosarning da’vogarligi, do’konda tanqis mahsulot olish uchun navbatda turganlar o’rtasida bo’ladigan janjal. Resurslar tanqisligini kompensatsiya qilish ko’pincha yuzaga kelgan muammoni birdaniga hal qilishi mumkin. Kishilar kundalik hayotlarida to’qnash keladigan ko’p sonli muammolarni shu tariqa yo’q qilishga erishishi mumkin emas. Oddiy, tipik konfliktlar ob’ektlarini ajratish eng umumiy xarakterdagi muammolar darajasini aniqlashga imkon beradi. Masalan, kundalik turmushimizga xos bo’lgan transport va navbatda turishda bo’ladigan konfliktlar davlat miqyosidagi transport qatnovi va tovar ta’minoti tanqisligi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir.
Ba’zan konfliktlar aniq ob’ektga ega bo’lmasligi mumkin, ya’ni ob’ekti bor konfliktlar bilan birga ob’ektsiz konfliktlar bo’lishi mumkin, bunda sub’ektlarning birorta narsa ustidan nazorat qilishi o’zaro maksad-intilishlari istisno qilinadi. Masalan: ko’p qavatli uylarda yonma-yon yashovchi qo’shni xonadonlarning birida uy egasi ilmiy asarni yozish bilan band bo’lganda, qo’shnisi pianinoda mashq qila boshlaydi. Birinchi qo’shni ikkinchisiga murojaat qiladi va shu tariqa konflikt yuzaga keladi. Bu konfliktda qo’shnilar birorta narsa ustidan nazorat o’rnatishga intilmaydilar, balki birinchisining samarali ishlashiga ikkinchisi halaqit beradi. YOki jinoiy ish yuritish amaliyotida shunday holatlar uchraydiki, tasodifiy o’tkinchi bezoriga tanbeh beradi, shunda konflikt avj olishi mumkin. Bunda konflikt bir sub’ekt tomonidan ikkinchisining axloqiy qarashlarini buzish orqasida ro’y beradi.
SHuday qilib, konfliktlar inson hayotining ajralmas tarkibiy qismi bo’lar ekan, konfliktlarni tan olmaslikning, ularning inobatga olmaslikning ilojisi yo’q. Faqat konfliktlarni boshqarish, ularni echimini topishga o’rganish darkor.
Konfliktlar echimini quydagi guruhlarga ajratish mumkin:
- tomonlarning ixtiyoriy kelishuviga ko’ra ziddiyatning echimiga kelishish va to’xtatilishi.
- konfliktning simmetrik echimining topilishi va to’xtatilishi (ikki taraf ham bir xilda yo yutib chiqadi, yo yutqizadi).
- konfliktning asimmetrik hal bo’lishi (ziddiyatdan faqat bir tomon yutib chiqadi).
- konfliktning bir katta nizoni keltirib chiqarishi;
- konfliktning asta «o’chib», «so’nish» va yo’qolib borishi.
YAshiringan formadagi konflikt tomonlarning qanday emotsional-psixologik xususiyatlarini o’zida to’plab borayotganligiga bog’liq.
Agar bu holatlar ijobiy sensorlarga tayansa konflikt echimini topish uchun sharoit mavjud bo’ladi, agar ular salbiy sensorlarni kuchaytirib yuborsa, demak, konfliktning keskinlashib borayotganligini anglatadi.
SHunday qilib,
- konflikt yuzaga kelishi tabiy hol hamda uning vujudga kelishidan qo’rqmaslik va dovdiramaslik lozim;
- konfliktning sub’ektiv va ob’ektiv kelib chiqish sabablarini muhokama qilish darkor;
- konflikt manfaatlarning to’qnashuvi hisoblanadi;
- konflikt echimini topish uchun tomonlarning ixtiyoriy sayi-harakatlari kerak;
- har qanday konfliktning o’z echimi bor, uni topish kerak;
- konflikt o’zidan-o’zi hal bo’ladigan jarayon emas, balki kattaroq nizolarga olib kelishi mumkin.
- konflikt echimida ziddiyatning echimi qarama-qarshi odamga emas muammoga qaratilishi lozim.
- konfliktni insonlar emas, balki vaziyatlar va manfaatlar vujudga keltiradi.
- konfliktni har doim yoshlar ma’lum bir ilmga tayanib hal etish kerak.
- konfliktni ijobiy xususiyatlari ko’ra olish kerak.
- yoshlar konfliktning salbiy yoki ijobiy xususiyatlari tenglikda ko’ra olishi lozim.