Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari va foyda tashkil topishining xususiyatlari Reja: Kirish

1.Ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risida tushuncha
Iqtisodiy faoliyatning har qanday turini amalga oshirish uchun muayyan iqtisodiy resurslar talab qilinadi. Ularni sotib olish uchun qilinga xarajatlar iqtisodiy xarajatlar deb ataladi.
Ishlab chiqarish jarayoniga iqtisodiy resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish natijasida vujudga keladigan sarf-xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi (W):
W = Rт+ Ааs+ Оay+Bx; Rт- = ( Ih+ r+ R+ Рn)

Resurslar uchun to’lovlar (RT):
Ish haqi (Ih);
Foiz to’lovlari (r);
Renta to’lovlari (R);
Normal foyda (Pn).
Asosiy kapital amortizasiyasi (Aas):
Xom-ashyo va materiallar.
Aylanma kapital qiymati (Oay):
Yonilg’I, energiya va boshqalar.
Boshqa xarajatlar (Bx):
Ijtimoiy sug;urta uchun ajratmalar:
To’g’ri soliqlar va boshqa to’lovlar.
Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.
Klassik yondashuvda ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ikkiga bo’linadi, ya’ni muomala va ishlab chiqarish xarajatlari:
1. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilingan barcha sarflar ( Ish haqi, xom-ashyo va material sarflari, amortizasiya va h.k) tushuniladi.
2. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib,
5
shu tovarlarni ishlab chiqaruvhidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan
sarf xarajatlarga aytiladi.
Muomala xarajatlari ham ikkiga bo’linadi:
1. Qo’shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash saarlash, tarnsportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomalaa xarjaatlari hisoblanadi. Muomala xarajaatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlariga yaqin bo’lib, Tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi.
2. Sof muomala xarajatlari (sotuvchi maoshi va boshqalar), marketing (iste’molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Hozirgi zamon sarf-xarajaatlari g’oyasi bo’yicha korxona iishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resursla bo’lishi mumkin.
Resurslarni jalb qilish manbaiga ko’ra:
Tashqi xarajatlar-tashqi resurslarni jalb qilish tifayyli vujudga keladi.
Ichki xarajatlar- o’ziga tegishli resurslardan foydalanish natijasida vujudga keladi.

Tashqi xarajatlar	Ichki xarajatlar
ishchi kuchiga sarflar	bino-inshoot amortizasiyasi
xom-ashyo xarajatlari	mashina-uskuna amortizasiyas
yonilg’i-energiyaga xarajatlar	qarz pul mablaglari va uning uchun foizlar
transport aloqa xizmatlariga xarajatlar	me’yordagi foyda
bank tijorat xizmatlari uchun sarf xarajatlar

Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga bog’liqlik darajasiga ko’ra xarajatlar ikkiga bo’linadi: doimiy va o’zgaruvchi xarajatlar.

Doimiy xarajatlar-ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmay, hatto mahsulot ishlab chiqarilmaganda ham sarflanadigan xarajatlar.
6
O’zgaruvchi xarajatlar-ishlab chiqarish hajmiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’ladi.

Doimiy xarajatlar	O’zgaruvchi xarajatlar
boshqaruv xodimlar maoshi	xom-ashyo
korxona to’lov majburiyatlari	material
Soliqlar	yonilg’i
amortizasiya ajratmalari	transport xizmati
ijara haqi	ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun xarajatlar
qo’riqlash xizmati xarajatlari

Mahsulot narxiga qo’shilgan harakteriga ko’ra:

To’g’ri yoki bevosita xarajatlar-bevosita mahsulot tannarxida aks etadi, narx tarkibiga kiradi,
Egri yoki bilvosita xarajatlar-mahsulot tannarxida aks etmaydi, mahsulot narxiga ustama xisoblanadi.

7