Reja :
1. Kalkulyatsiya ma’nosi
2. Kalkulyatsiyaning turlari
3. Jarayonli kalkulyatsiya qilish usullari
Mavzu: Jarayonli kalkulyatsiya qilish usuli
Kalkulyatsiya (lot. calculatio, calculo - hisoblayman, hisob-kitob - mahsulot birligi yoki
bajarilgan ish tannarxini hisoblab chiqarish hisoblanadi. Tayyorlangan materiallar, ishlab
chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va koʻrsatilgan xizmatlar birligining tannarxini aniqlash
jarayoniga buxgalteriya hisobida kalkulyatsiyalash deyiladi. Korxonada aniq bir turdagi
mahsulot birligini ishlab chiqarish va sotish boʻyicha, shuningdek, xalq xoʻjaligining sanoat,
transport va boshqa tarmoqlarida ish birligini (tashish, ta’mirlash va boshqalar) bajarish uchun
qilingan xarajatlarni pul shaklida ifoda etadi.
Kalkulyatsiya quyidagi turlarga boʻlinadi:
Reja kalkulyatsiyasi (ilg‘or ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishning ilg‘or
usullarida sarflar me’yorlari asosida tuziladi). Bunday kalkulyatsiya navbatdagi davr uchun
(yil, corak) ayrim mahsulotlarning oʻrtacha tannarxini belgilashda qoʻllaniladi, ulgurji narxni
belgilashga asos boʻladi.
Hisobot kalkulyatsiya (xaqiqatda sarflangan xarajatlarni asoslovchi ma’lumotlar asosida
hisoblanadi, reja vazifalari bajarilishini nazorat qilish uchun tuziladi, amaldagi xarajatlar
darajasini koʻrsatadi);
Xoʻjalik yurituvchi subyektlarda tayyorlangan materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar,
bajarilgan ish va koʻrsatilgan xizmatlar birligining tannarxini aniqlash, ya’ni toʻg‘ri kalkulyatsiya
qilish katta ahamiyat kasb etadi. Materiallarni tayyorlash, mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish
va xizmat koʻrsatish bilan bog‘liq xarajatlar buxgalteriya hisobining alohida schyotlarida joriy
tartibda guruhlanadi.
Kalkulyatsiyaning juda keng ma’nodagi mazmuni xarajatlarni bir tizimga keltirish va
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi
toʻg‘risida ma’lumot shakllantirishdan iborat. Nisbatan tor ma’noda-har xil xarajatlarni yagona
pul oʻlchovida umumlashtirish va ularni mahsulot (ish, xizmat) lar turlari boʻyicha guruhlash
usulidir.
Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish tamoyillariga quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar tasnifining ilmiy asoslanishi.
-xarajatlarni hisobi obyektini, kalkulyatsiya obyektini va kalkulyatsiya birliklarini toʻg‘ri
aniqlashtirish zarur. Kalkulyatsiya obyekti korxonada sotiladigan barcha turdagi mahsulotlarni
oʻz ichiga oladi. Xarajatlar hisobi obyekti koʻpincha ularning paydo boʻlishi joylari, bir xil
turdagi mahsulotlar va ularning guruhlarini oʻz ichiga oladi.
- korxona xarajatlarini davrlar boʻyicha taqsimlash. Buxgalteriya hisobida barcha operatsiyalar
ularni tugatish vaqtida aks ettirilishi kerak. Pul oqimlari bilan bog‘lash muhim emas.
Tovar-moddiy zaxiralar (mahsulot (ishlar, xizmatlar)) tannarxini aniqlash usullari
ularning turi, mahsulot ishlab chiqarish xili, uning murakkabligi, tugallanmagan ishlab chiqarish
mavjudligi, ishlab chiqarish siklining davomiyligi, tovar-moddiy zaxiralar nomenklaturasiga
bog‘liqdir.
Tashkilotning oʻzi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan) tovar-moddiy
zaxiralarning tannarxi deb ularning ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Tovar-moddiy
zaxiralarning ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq boʻlgan,
ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga
quyidagilar tegishli boʻladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat
xarajatlari, ishlab chiqarish xususiyatiga ega boʻlgan boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar.
Tovar-moddiy zaxiralarning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning
iqtisodiy mazmuniga koʻra quyidagi elementlar boʻyicha guruhlarga ajratiladi:
a) ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan
holda);
b) ishlab chiqarish xususiyatiga ega boʻlgan mehnatga haq toʻlash xarajatlari, shu jumladan ular
boʻyicha hisoblangan yagona ijtimoiy toʻlov summalari;
v) ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boʻlgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi;
g) ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boʻlgan boshqa xarajatlar.
Sotish xarajatlari, tashkilotni boshqarish boʻyicha umumiy xarajatlar (ma’muriy xarajatlar),
boshqa operatsion xarajatlar, moliyaviy faoliyat boʻyicha xarajatlar va favqulodda zararlar
mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydi.
Tovar-moddiy zaxiralar (mahsulot (ishlar, xizmatlar)) tannarxini aniqlash usullari
ularning turi, mahsulot ishlab chiqarish xili, uning murakkabligi, tugallanmagan ishlab chiqarish
mavjudligi, ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi, tovar-moddiy zaxiralar nomenklaturasiga
bog‘liqdir. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari boʻlib: oddiy,
me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esa xarajatlarni
inventarь baholash usuli ham qoʻllaniladi.
Tannarxni aniqlashning oddiy usuli bir turdagi mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab
chiqaradigan va yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishga ega boʻlmagan
tashkilotlarda qoʻllaniladi. Ushbu usul qoʻllanilganda hisobot davridagi barcha ishlab chiqarish
xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligining tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini
ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) birliklarining umumiy miqdoriga boʻlish yoʻli
bilan hisoblab chiqariladi.
Tannarxni aniqlashning me’yoriy usuli xom ashyo, materiallar, mehnat va ishlab
chiqarish quvvatidan foydalanishning belgilangan me’yorlari boʻyicha xarajatlarni hisobga
olishga asoslangan. Me’yornomalar vaqti-vaqti bilan tahlil qilib turiladi va zarur hollarda joriy
shart-sharoitlarga muvofiq qaytadan koʻrib chiqiladi.
Tannarxni aniqlashning buyurtma usuli ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot (ish, xizmat)
(bir xildagi mahsulotlar guruhi)ga doir alohida buyurtmalar boʻyicha identifikatsiyalanadigan va
hisobga olinadigan yakka tartibdagi va mayda turkumli ishlab chiqarishga ega boʻlgan
tashkilotlarda qoʻllanadi. Buyurtmaning ob’ekti boʻlib mahsulot (ish, xizmat), bir xildagi
mahsulot (ish, xizmat)ning mayda turkumlari yoki ta’mirlash, montaj va eksperimental ishlar
hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzoq davom etadigan yirik mahsulotlarni tayyorlashda
buyurtmalar yaxlit mahsulotga emas, balki uning tugallangan konstruktsiyalarga ega boʻlgan
alohida agregatlari, uzellariga berilishi mumkin.
Tannarxni aniqlashning ushbu usulida barcha xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga
qadar toʻlaligicha tugallanmagan ishlab chiqarish deb hisoblanadi.
Buyurtma birligining tannarxi uning bajarilishi (mahsulot ishlab chiqarilishi, ishlar
bajarilishi yoki xizmatlar koʻrsatilishi) tugallangandan keyin aniqlanadi. Buyurtma boʻyicha
xarajatlarning butun summasi uning tannarxini tashkil qiladi. Agar ushbu buyurtma bir xildagi
mahsulot (ishlar, xizmatlar) turkumidan iborat boʻlsa, mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligining
tannarxi mazkur buyurtma boʻyicha xarajatlar summasini mahsulot birliklari miqdoriga boʻlish
orqali aniqlanadi.
Buyurtmalar qisman bajarilib, ular buyurtmachilarga topshirilganda qisman ishlab chiqarish
tannarxi ularning konstruktsiyalari, texnologiyalari, ishlab chiqarish shart-sharoitlaridagi
oʻzgarishlarni hisobga olgan holda ilgari bajarilgan buyurtmalarning tannarxi boʻyicha
baholanadi.
Tannarxni aniqlashning bosqichli usuli boshlang‘ich xom ashyo va materiallar ishlab
chiqarish jarayonida bir qator bosqich, faza, pog‘onalardan oʻtadigan tashkilotlarda qoʻllanadi.
Ushbu usulda avval barcha mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning tannarxi, soʻngra uning
birligi tannarxi aniqlanadi.
Bosqichli usul tashkilotning tarmoqqa mansubligiga bog‘liq holda ikki variantda amalga
oshirilishi mumkin: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz variantlarda.
Yarim tayyor mahsulotli variantda har bir bosqich boʻyicha mahsulot (ishlar, xizmatlar)
tannarxi hisoblab chiqariladi hamda u avvalgi bosqichlar mahsuloti (ishlar, xizmatlar)ning
tannarxi va mazkur bosqich boʻyicha xarajatlardan iborat boʻladi. Oxirgi bosqich mahsulotining
tannarxi barcha tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi hamdir.
Yarim tayyor mahsulotsiz variantda faqat oxirgi bosqich mahsulot (ishlar, xizmatlar)
tannarxigina hisoblab chiqariladi. Bunda xarajatlar avvalgi bosqichlar mahsuloti (ishlar,
xizmatlar)ning tannarxini hisobga olmasdan, har bir bosqich boʻyicha alohida hisobga olinadi.
Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga barcha alohida bosqichlar boʻyicha uni ishlab
chiqarish xarajatlari kiritiladi.
Bir texnologik jarayonda bitta xom ashyo va materiallardan turli xildagi, ulardan har biri
oʻzining sotish narxiga ega boʻlgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) bir vaqtning oʻzida ishlab
chiqarilganda ushbu turdagi mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) birgalikda ishlab chiqariladigan
mahsulot (ishlar, xizmatlar) deb ataladi.
Asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan
mahsulot (ishlar, xizmatlar), sotish qiymati asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga qaraganda juda
past boʻlgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar) deb ataladi.
Qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar)dan birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ning farqi shundan iboratki, ularni taqsimlash nuqtasiga yetgunga qadar turli xildagi
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) sifatida identifikatsiyalash mumkin emas.
Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning sotish qiymatini boʻlinish
nuqtasida aniqlash mumkin boʻlgan hollarda birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish xarajatlarini
boʻlinish nuqtasida taqsimlash quyidagi usullardan biri bilan amalga oshiriladi:
a) natura koʻrsatkichlaridan foydalanish usuli. Ushbu usulda boʻlinish nuqtasiga qadar qilingan
xarajatlar asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning har bir turiga uning natura koʻrsatkichlarida
ifodalangan ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi ulushiga mutanosib ravishda taqsimlanadi;
b) boʻlinish nuqtasidagi sotish qiymati asosidagi usul. Ushbu usulda boʻlinish nuqtasiga qadar
qilingan xarajatlar asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning har bir turiga uni sotishdan taxmin
qilingan tushum umumiy summasidagi ulushiga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning alohida turlari keyingi
qayta ishlov berishga oʻtkazilgan hamda boʻlinish nuqtasida ularni sotishning joriy qiymati
(sotish qiymati)ni aniqlashning imkoni boʻlmagan hollarda ishlab chiqarish xarajatlarini
boʻlinish nuqtasida birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) turlari oʻrtasida
taqsimlash quyidagi usullardan biri bilan amalga oshiriladi:
a) sotishning sof qiymati usuli. Ushbu usulda birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar,
xizmatlar) turlari boʻyicha xarajatlar ularni sotishning sof qiymatiga mutanosib ravishda
taqsimlanadi;
b) yalpi foydaning sotishdagi doimiy ulushi usuli. Ushbu usuldan foydalanilganda xarajatlar
shu tariqa taqsimlanishi lozimki, bunda har bir alohida mahsulot (ishlar, xizmatlar) uchun
umumiy yalpi foydaning foiz ulushi bir xil boʻlishi hamda umumiy yalpi foyda koʻrsatkichiga
teng boʻlishi kerak. Yalpi foydaning foiz ulushi birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar,
xizmatlar) turlarining umumiy tannarxini ushbu mahsulot turlarini sotishdan taxmin qilingan
umumiy tushumdan chiqarib tashlab, soʻngra foyda miqdorini sotishdan taxmin qilingan umumiy
tushumdan foiz koʻrinishida aks ettirish yoʻli bilan hisoblab chiqariladi.
Agar ishlab chiqarishning bir texnologik jarayonida bir vaqtning oʻzida bir qancha
turdagi mahsulot (ishlar, xizmatlar) chiqib, mahsulot (ishlar, xizmatlar)dan biri yoki bir qancha
turi asosiy (maqsadli) turga tegishli boʻlsa, unda qolgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) qoʻshimcha
mahsulot (ishlar, xizmatlar) sifatida qaralishi mumkin.
Asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashda qoʻshimcha mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ning joriy qiymati yoki sotishning sof qiymati ishlab chiqarish jarayonlarining
umumiy xarajatlaridan chegiriladi, xarajatlarning qolgan qismi esa asosiy mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ga tegishli boʻladi.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning qoʻshimcha turlarini hisobga olish quyidagi usullardan
biri bilan amalga oshiriladi:
a) qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni haqiqatda sotish. Ushbu usulda joriy davrda
sotilgan asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning tannarxi qoʻshimcha mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni haqiqatda sotish (sof sotish) summasiga kamaytiriladi. Qoʻshimcha mahsulot
(ishlar, xizmatlar)ning sotilmagan zaxiralari qoldig‘i boʻlinish nuqtasidan keyin qoʻshimcha
mahsulotlarni keyingi qayta ishlanishiga qilingan xarajatlar summasidan kelib chiqqan holda
hisobga olinadi. Qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar) qoldig‘ini haqiqatda sotish (sof sotish)
summasi qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilganda tan olinadi;
b) qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni haqiqatda ishlab chiqarish. Ushbu usuldan
foydalanilganda asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarishda sarflangan xarajatlar
ishlab chiqarilgan qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar) barcha miqdorining sof sotish qiymati
summasiga darhol kamaytiriladi. Sotilmagan qoʻshimcha mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning
qoldig‘i sotishning sof qiymati boʻyicha hisobga olinadi.
Ishlab chiqarish tarmog‘ining xususiyatlariga bog‘liq holda tovar-moddiy zaxiralar, shu
jumladan qoʻshimcha mahsulotlar tannarxini aniqlashning qoʻllanadigan usullari tashkilotning
hisob siyosatida aks ettirilishi lozim.
Dostları ilə paylaş: |