3. Korxonalarnining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
oshirish yo'llari va omillari.
Moliyaviy-iqtisodiy
omillar
mablag‘, xom-ashyo, materiallar bilan
ta’minlanganlikni, qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari darajasini
aniqlaydi. Innovatsion faoliyatning moliyaviy-iqtisodiy omillarini tadqiq qilish, eng
avvalo, korxonaning innovatsion rivojida moliyaviy imkoniyatlarini tadqiq qilish
imkoniyatini, kornonaning hozirgi va kelajakdagi moliyaviy holatida innovatsion
strategiya rivojlanishining yo‘nalishini oldindan ishlab chiqish imkoniyatini beradi.
Sanoat-texnologik omillar
korxona
ishlab chiqarish
resurslari va
texnologiyalarining samarali va to‘liq foydalanishini aniqlab beradi.
Ilmiy-texnik omillarga ITTKI o‘tkazilishi, intellektual mulkning
mavjudligini
qamrab oladi.
Tashkiliy-boshqaruv omillar tahlili innovatsion infratuzilmaning rivojlanish
darajasini, samarali innovatsion menejmentni, innovatsiyalarni amalga oshirishda
marketing strategiyasini, innovatsiyalarni moliyalashtirishni tashkillashtirishni,
innovatsion faoliyat vazifalariga tashkiliy tuzilmaning mos kelishini aniqlashga
yordam beradi.
Bizning fikrimizga ko‘ra, innovatsion faoliyatga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni
boshqaruv darajasiga ko‘ra ham tasniflash lozim.
Boshqaruv darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir etuvchi
omillarni tasniflashda korxonani bevosita yoki bilvosita ta’sir o‘tkazuvchi
omillarini, shu bilan birgalikda o‘zining innovatsion faoliyati darajasini va korxona
ta’sir o‘tkaza olmaydigan omillarni o‘zgartirishini ta’kidlash mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, boshqaruv darajasiga ko‘ra innovatsion faoliyat
omillari tasniflanishi korxona innovatsion faoliyati darajasini kengaytirish va
baholash maslalarini ko‘rib chiqishda eng muhim hisoblanadi.
Innovatsion faoliyatga ta’sir o‘tkazuvchi omillar boshqaruv darajasiga ko‘ra
quyidagicha tasniflash mumkin (1-rasm):
Boshqarilmaydigan omillar (yoki berilgan) - bular, korxona innovatsion
faoliyatiga, boshqaruv qarorlarini qabul qilinishiga ta’sir o‘tkazmaydigan
omillar.
Bilvosita boshqariladigan omillar - bular, korxona innovatsion faoliyatiga
ta’siri natijalari boshqaruv qarorlarining qanday qabul qilinishi, tashqi omillar ta’siri
bilan bog‘liq.
Korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga bilvosita boshqariladigan
omillarning ta’siri innovatsion loyihalarga ta’sir o‘tkazuvchi moliya institutlarining
qabul qiladigan boshqaruv qarorlarini, innovatsiyalar sohasida davlat siyosatining
innovatsiyalarni targ‘ib etishda manfaatdorlar sanoat tizimlari bilan bog‘liq (bank
sohasi, davlat investorlar va boshq.).
Korxona faoliyati iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini oshirish yo’llari
ilmiy va texnologik taraqqiyotni joriy qilishni, shu jumladan texnologiya va
texnologiyalarning so'nggi ilmiy yutuqlari asosida ishlab chiqarish fondlarini
inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi. Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy
omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb qilish
mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada oshiradi.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorliginisamaradorligini oshirish –
korxona rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda
quyidagi omillar bilan bog’liq bo’ladi:
- bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda
eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta‘minlovchi,
optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
- iste‘molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va
yuqori daromad (foyda) olish;
- aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish
zahiralarini yaratish.
Xo’jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har
biri, faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga
olgan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik samaradorligini baholash, korxonada foyda
- laniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan
o’lchanishi mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat
unumdorligi va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida baholash
mumkin. Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik
bo’lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati
sifatida aniqlanadi. Mehnat qurollari (asosiy fondlar) dan foydalanish samaradorligi
mahsulotning fond sig’imi va fond qaytimi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi.
Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to’g’ri keluvchi ishlab
chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig’imi esa fond qaytimiga teskari kattalik
bo’lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo’lgan kapital
qo’yilmalarni aniqlash vazifasini bajaradi. Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond
sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish
samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan
unumli foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda
xodimlar malakasini oshirish, fond qaytimini ko’paytirishning muhim zahirasi
hisoblanadi. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning
material sig’imi yordamida sarflangan xom ashyo, material, yoqilg’i, energiya va
mehnat predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga
nisbati orqali aniqlanadi. Mahsulotning material sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab
chiqarish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Biroq mahsulot material
sig’imini kamaytirish, uning sifatini pasaytirish yoki texnologiya meyor va
qoidalarini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material sig’imining bu
tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat hisoblanadi va qonunga asosan jazoga
tortiladi. Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining
umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning
daromadliligini qabul qilish mumkin. Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya,
texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki
aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta‘sir o’tkazadi.
Xo’jalik faoliyati minimal xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish
yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish, xo’jalik yuritishning
bozor tizimi hamda har qanday davrning muhim talabidir. Samaradorlik istalgan
korxonaning iqtisodiy barqarorligi va faoliyat yuritish qobiliyatini aks ettiradi. Har
qanday ishda, jumladan, korxonalar faoliyatida samaradorlikning, ijobiy
natijalarning mavjud bo’lmasligini, obrazli qilib aytganda, ovoragarchilik, vaqt,
kuch va resurslarni yo’qotish bilan izohlash mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti
korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini oshirishda muhim omil
bo’lib kelgan va hozirda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mazkur omildan
quyidagi yo’llar bilan foydalanish mumkin:
- ishlab chiqarish va mehnatni mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish
hamda majmua ravishdagi mexanizatsiyalashtirish;
- asosiy texnologik jarayonlarni robotlashtirish;
- progressiv, mehnat hamda resurslarni tejashga yo’naltirilgan texnologik
jarayonlarni amaliyotga kiritish va ulardan keng foydalanish;
- xom ashyo va materiallar (mehnat predmetlari) zamonaviy turlarini yaratish
va ulardan foydalanish;
- ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarida
zamonaviy axborot texnologiyalaridan, hisoblash texnikasidan foydalanish;
- ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish. Amaliyotda fan-texnika
taraqqiyotining, jumladan, uning tarkibiy qismlarining ahamiyati va rolini inkor
qiluvchi yoki tushunmovchi korxonani topish amrimahol. Biroq ushbu omilni
amalga oshirish uchun faqatgina xohish va istaklarning o’zigina etarli emas. Buning
uchun birinchidan, fan-texnika taraqqiyotining ayni paytda zarur bo’lgan
yo’nalishlarini izlash va aniqlash, ikkinchidan, pul mablag’larini va boshqa zarur
bo’lgan resurslar (investitsiyalar) izlab topish, uchinchidan, zamonaviy
ilmiytexnikaviy
ishlamalarga
ixtisoslashgan
ilmiy-tadqiqot
institutlari,
konstruktorlik, texnologik va boshqa ilmiy muassasalar bilan kerakli aloqalarni
“bog’lash”, to’rtinchidan, o’z ilmiy-texnikaviy maqsadlarining samaraliligini
hisoblab chiqish talab qilinadi. Fan-texnika taraqqiyoti so’nggi paytlargacha
evolyusion ravishda rivojlanib kelmoqda edi. Asosiy e‘tibor amaldagi
texnologiyalarni
takomillashtirish,
mashina
va
uskunalarni
qisman
zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. Bunday chora - tadbirlar ma‘lum bir
cheklangan natijalarga olib kelardi. Yangi texnikalarni ishlab chiqish va amaliyotga
kiritishdan manfaatdorlik talab darajasida emasdi. Ishlab chiqarish va mehnatni
tashkil qilishning xorijiy progressiv texnologiyalari “ekspluatorlik belgisi” sifatida,
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish esa ishsizlikning
asosi sifatida qabul qilinar edi. Xorij tajribalariga kapitalistik tajriba deb qaralardi
hamda bu tajribalarning keng tarqalishiga yo’l qo’yilmas edi. Bozor munosabatlari
shakllanayotgan hozirgi sharoitlarda, chuqur sifat o’zgarishlari, tamoyillari yangi
texnologiyalar va so’nggi avlod texnikasiga o’tish, iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarini fan va texnikaning eng yangi yutuqlari asosida qayta qurollantirish
zarur. Shu bilan bir qatorda olimlar, konstruktorlar, muhandis va ishchilarning ijodiy
ruhda mehnat qilishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy manfaatdorlikni yaratish muhim
ahamiyat kasb etadi. Masalan, Yaponiya korxona va firmalarida ijodiy guruhlar,
sifat guruhlari tashkil qilingan, ya‘ni fan-texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq
bo’lmish universitetlar, ilmiy markaz va laboratoriyalar bilan aloqalar
rivojlantirilmoqda. Yaponiyaning bugungi kunda robotlar hamda zamonaviy texnika
va texnologiyalarning boshqa turlarini yaratishda birinchi o’rinlarda turishi ham
bejiz emas. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning
muhim omillaridan yana biri sifatida mavjud ishlab chiqarish salohiyati - asosiy va
aylanma fondlar, ishchi kuchidan tejamkorlik asosida, iloji boricha unumliroq
foydalanishni ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari ularga buyumlashgan mehnat
sarflanganligi, ya‘ni korxonaning bugungi egalaridan tashqari avvalgi avlod
vakillarining ham mehnati mavjudligi bilan izohlash mumkin. Bozor sharoitlarida
ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanish zaruriyati haqida qayta
ta‘kidlashga ehtiyoj yo’q: birinchidan, bozor “vakuumni”, harakatsizlikni,
xo’jasizlikni va yo’qotishlarni kechirmaydi, ikkinchidan, o’z imkoniyatlari va
resurslaridan yetarlicha foydalanmaydigan korxona istiqbolga ega bo’lmaydi hamda
bankrotga uchrashga asos yaratadi. Shu sababli barcha turdagi resurslardan samarali
foydalanish va ayniqsa ishlab chiqarishning barcha bo’g’inlarida tejamkorlikka
rioya qilish har bir korxona faoliyatining muvaffaqiyat qozonishining garovi
hisoblanadi. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishda
tashkiliy-iqtisodiy omillar, jumladan, boshqaruv ham muhim o’ringa ega. Ularning
ahamiyati ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va xo’jalik aloqalarining
murakkablashishi bilan ortib boradi. Bu omillar qatoriga birinchi o’rinda, oqilona
ishlab chiqarish shakllarini yaratish va mavjudlarini takomillashtirish -
konsentratsiya, ixtisoslashtirish, kooperatsiya va kombinasiya qilishni kiritish
mumkin. Boshqaruvda esa, boshqarish, rejalashtirish, iqtisodiy rag’batlantirishning
usul va shakllarini, ya‘ni korxona faoliyatining butun xo’jalik mexanizmini
takomillashtirishda ifodalanadi. Korxona rahbarining ish stili va usullari fantexnika
taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotiga mos kelishi zarur. Masalan, korxona direktori
bilimi, tajribasi va kasbiy malakasiga ko’ra, oddiy xodimlar va bo’linma (xizmat)
rahbarlaridan yuqori turishi lozim. Aks holda u jamoani kerakli tarzda boshqara
olishi hamda muvaffaqiyatga erishishi va imidjga ega bo’lishi qiyin.
Rejalashtirishda rejalarning balanslashtirilishi, ko’rsatkichlar tizimini optimal
shakllantirish, rejalashtirilayotgan maqsadlar resurslar bilan ta‘minlanishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida korxonadagi iqtisodiy faoliyatni
kuchaytirishni, rejalashtirish va iqtisodiy hisob-kitoblarni hamda zamonaviy
kompyuter texnikasi va uning reja iqtisodiy hisob-kitoblarini amalga oshirishdagi
imkoniyatlarini yaxshi biluvchi, savodli va malakali iqtisodchilarni tanlashni talab
qiladi. Korxona faoliyatining samarali bo’lishida ishlab chiqarishni
intensivlashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turi va sifatini oshirish
hamda jahon standartlari darajasiga yetkazish, korxonaning ishlab chiqarish
tuzilmasini yaxshilash kabi omillar ham muhim o’rinni egallaydi. Bunga esa
zamonaviy mashina va asbob-uskunalar, zamonaviy texnologiyalar, ishlab chiqarish
va mehnatni tashkil qilishning ilg’or usullaridan foydalanish orqali erishiladi.
Albatta, yuqorida keltirib o’tilgan omillarni amalga oshirish ma‘lum bir resurslar va
vaqt sarflashni talab qiladi. Biroq bu muammolarning mohiyati va ahamiyatini
o’zgartirmaydi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, zamon bilan hamnafas holda harakat
qiluvchi, barcha faoliyat turlarida tejamkorlikka rioya etuvchi, o’z salohiyatidan
unumliroq foydalanuvchi, zamonaviy fan va texnika yutuqlariga tayanuvchi korxona
o’zining bugungi kundagi muvaffaqiyatlaridan tashqari, kelajakda ham
muvaffaqiyatlarga erishishini, jumladan, bozordagi o’z o’rni va raqobatchilik
muhitida qulay ahvolda bo’lishini ta‘minlaydi. Korxonaning samaradorligini
oshirish yo'llari iqtisodiyot rejimidan foydalanishni anglatadi. Resurslarni tejash
omillari yoqilg'i, xom ashyo, materiallar va energiya uchun doimiy ehtiyojni
qondirish uchun hal qiluvchi bo'lishi kerak. Bundan tashqari, korxona
samaradorligini oshirishning yo'llari asosiy resurslar va tashkilot mablag'larini eng
yaxshi taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha tadbirlar kiradi. Korxonaning
ishlab chiqarish salohiyatidan faol foydalanish juda muhimdir, ishlab chiqarish
uskunalarini maksimal darajada yuklash uchun ishlab chiqarish ritmiga rioya qiling.
Ushbu tadbirlar natijasida keraksiz investitsiyalar va investitsiyalarsiz tayyor
mahsulotlarning jadal o'sishi tezligi bo'ladi.
Rejalashtirilgan yoki korxonaning samaradorligini o'lchash jarayoni
korxonaning samaradorligini aniqlash jarayoni mezonning ta'rifi va tegishli
ko'rsatkichlar tizimini shakllantirish bilan bog'liq. Korxonalar bir nechta guruhlarga
bo'linadi: Umumiy samaradorlik; Mehnatni tashkil etish va ulardan foydalanish
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar; Ishlab chiqarish aktivlarini ishlatish va
taqsimlashni tavsiflovchi ko'rsatkichlar; Barcha moliyaviy resurslardan foydalanish
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar. Korxonaning ishlab chiqarish va
xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirish uchun harakatlar va tadbirlar to'plami
korxona samaradorligini oshirish usullari deb ataladi. Ishlab chiqarish faoliyatining
samaradorligini oshirishning asosiy usullari, mehnat intensivligi va resurslarni va
xom ashyodan oqilona foydalanish, ularning mablag'lari va investitsion faoliyatini
takomillashtirishning asosiy usullarini qamrab oladi.
Tashkilot samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy
omillar tomonidan banddir. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmani va boshqaruv
usullarini rivojlantirish zarur. Menejmentning usullari va shakllarini, rejalashtirish
usullarini, rag'batlantirish, rag'batlantirish zarur. Kamaytirishda maxsus joy shishish
Resurslarning xarajatlari va butun tashkilot iqtisodiyotining jadallanishi mahsulotni
sotish uchun berilgan sifat darajasining o'sishiga tegishli. Mahsulot sifati darajasi
orqa nazorat talab qilingan asosiy omil bo'lishi kerak.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari - belgilangan yo'nalishlarda
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar to'plami.
Ishlab
chiqarish
samaradorligini
oshirishning
asosiy
usullari:
mehnat
samaradorligini oshirish va mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar va oqilona
foydalanishning kamayishi, tabiiy boyliklar, mahsulotning narxini qisqartirish va
korxonalarning investitsion faoliyatini faollashtirish.
Har qanday korxona uchun korxona samaradorligini bu faqat bitta narsa
daromadni oshirishdir. Ammo samaradorlikni oshirishning ko'plab usullari mavjud.
Ko'pincha xarajatlarni kamaytirish uchun quyidagi usullardan foydalanadi:
materiallarni arzon narxlarda xarid qilishdan, xodimlarning maoshi va uni
pasaytirish kamayadi. Ammo kamaytirish xarajatlarini tejash uchun har qanday
korxona yaratilmagan, ammo pul ishlash uchun. Va bundan ham ko'proq, xodimlarni
kamaytirish, bugungi kunda bizda suzishga qodir bo'lishimiz mumkin, ammo biz
korxonaning kelajagini xavf ostiga qo'yamiz. Shuning uchun, xarajatlarni hisobga
olish kerakligini tan olish, men ushbu yo'lni korxonaning samaradorligini juda sekin
va xavfli deb hisoblayman.
Ikkinchi o'rinda, mashhurlik, turli xil o'zgartirishlar variantlari: zamonaviy
dasturiy ta'minotni joriy etishdan, ishlab chiqarish uskunalarini yangi, yanada
samarali joyga almashtirishdan oldin. Turli xil turlarni kiritish korporativ tizimlar
boshqarish.
Sizga
kompaniyaning
biznes
jarayonlarining
bir
qismini
avtomatlashtirishga imkon beradigan yoki xodimlarning aloqalarini oshirishga
imkon beradigan dasturiy ta'minot. Bular uchun dasturlar kiradi elektron hujjat
aylanishi, shu jumladan korporativ veb-portallar. Avtomatlashtirishni ishlatish uzoq
vaqt davomida korxonaning samaradorligini oshirishning eng yaxshi usuli sifatida
o'zini yaxshi yo'lladi.
Yana bir ommabop usul so'nggi yillarda ishlab chiqilgan menejerlardan va
yaxshi tasdiqlangan menejerlardan foydalanishga aylanadi. O'ziga xos tizimining
namunalari va xatolarining usulini ishlab chiqmaslik, ammo boshqa korxonalar
tomonidan yaratilgan foydalanish. Eng mashhur: sifat menejmenti tizimi (SMS).
Teri ishlab chiqarish, cheklov nazariyasi (TOS), TPS va 6 ta sigm. Men nafaqat
ushbu vazifaning murakkabligini, balki ushbu boshqaruv tizimlaridan foydalangan
holda o'zgartirishlarning samaradorligini ham ta'kidlamoqchiman. Yuqori
rahbariyatning ular tomonidan qurilgan boshqaruv tizimini tanqidiy baholash
qobiliyatining qobiliyati va uning o'zgarishiga ko'proq qaror qilish yuqori
professional kuchning belgisidir. Ko'pincha menejment tizimi korxonaning yangi
egasining kelishi yoki top menejerlarni almashtirish bilan o'zgaradi. Korxonaning
egalari, kompaniyaning eski jamoa rahbarlarini kutmasdan jamoani o'zgartirishga
majbur bo'lishadi. Shuningdek, kompaniyaning o'zgarishi birin-ketin o'tkazilganda,
bu kompaniyaning o'zgarishini bir-biri bilan o'tkazishga yordam beradigan holatlar
ham mavjud, ammo bu korxonaning samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu
esa rahbariyatning samaradorligini o'zgartirishga olib keladi.
Yana bir yo'l bor, bu hatto eng mashhur, ammo men buni umuman
ajratmadim, chunki qandaydir tarzda u yuqorida ko'rsatilganlardan birini ishlatadi.
Bu usulning eng yaxshisi - ‘biror narsa qilishingiz kerak’ degan iborani tasvirlaydi.
Odatda direktor o'zining birinchi kaftlarini keltirib chiqaradi va korxona
samaradorligini oshirishning mavzusida ‘miya hujumi’ tashkil etadi. Bu ko'pincha
korxonaning tashkiliy tuzilmasining o'zgarishiga olib keladi. Uyushma va bo'limlar
va xizmatlarning bo'linishi, ularning yangi rahbarlari va boshqa shunga o'xshash
tadbirlar tomonidan qayta olinadi. Ushbu motorlarning asosiy ma'nosi qarorlarni
qabul qilish jarayonlarini tezlashtirish va biznes jarayonlari uchun javobgarlikni
taqsimlashdir. Hammasi yuqorida aytib o'tilganidek, xodimlarni kamaytirish yoki
asbob-uskunalar va dasturiy ta'minotni modernizatsiya qilish bo'yicha takliflar
tugaydi. Ammo agar ushbu usullar allaqachon ishlatilgan yoki darhol samarasiz
ko'rilgan bo'lsa, menejment tizimlaridan birini qo'llash qutqaruv doirasiga aylanadi.
Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil ilmiy va texnik
taraqqiyot. Zamonaviy sharoitda, inqilobiy, sifatli o'zgarishlar, keyinchalik avlodlar
texnikasiga, ilm-fan va texnologiyalarning so'nggi yutuqlari asosida milliy
iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Texnik va
texnologiyalar, barcha texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ham harakatchan radius
o'zgarishlari ijtimoiy omillar Samaradorlikni sezilarli darajada oshirish uchun zarur
shartlarni yarating. Yangi uskunalar va texnologiyalarni joriy etish amalga
oshirilishi kerak, ilmiy tashkil etilishning progressiv shakllari keng qo'llaniladi,
ishlab chiqarish madaniyatining o'sishini yaxshilash, protsedura va intizomni
mustahkamlash.
Korxonalarning samaradorligini oshirish va takomillashtirishning muhim
omillaridan biri bu iqtisodiyot rejimidir. Resurslarni tejash yoqilg'i, energetika, xom
ashyo va materiallar uchun o'sib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun hal qiluvchi
manbaga aylanishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy
vositalardan eng yaxshi foydalanishga bog'liq. Bu ishlab chiqarish potentsialidan
foydalanish jadalidan foydalanish, ishlab chiqarishning maksimal darajada
ko'tarilishi va shu asosda ishlab chiqarishning chegarasi va shu asosda, har bir
turkumlar blokidan ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshiradi. . Ishlab chiqarish
ob'ektlaridan intensiv foydalanishni tashkil etishning natijasi qo'shimcha
mahsulotlarning o'sish sur'atlarini tezlashtirishdir kapital qo'yilmalar. Ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy omillarni
egallaydi. Ayniqsa, ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy munosabatlari asoratlari
bilan ijtimoiy ishlab chiqarishning o'sishi bilan ularning o'rni oshib bormoqda.
Ijtimoiy infratuzilmani ishlab chiqarish va ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga
sezilarli darajada ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirishni
talab qiladi. Bu butun iqtisodiy mexanizmni boshqarish shakllari va usullarini
takomillashtirish, rejalashtirish, iqtisodiy rag'batlantirishni takomillashtirish. Xuddi
shu omillar guruhida iqtisodiy hisoblash va moddiy javobgarlikni va boshqa sezgir
iqtisodiy rag'batlantirish va boshqa sezgirlik va boshqa sezgir xo'jaliklarning bir
nechta omillari keng qo'llaniladi. Korxona iqtisodiyotini faollashtirishda alohida
o'rin, ma'lum bir foydalanuvchini kamaytirish mahsulot sifatini yaxshilashga
tegishli. Bu vazifa doimiy e'tibor va nazorat qilish, har bir mehnat jamoasi faoliyatini
baholashning asosiy omili bo'lishi kerak. Sanoat korxonasining moliyaviy
natijalarini tahlil qilish, daromad o'sishi va korxonada rentabellik asosida, ushbu
bo'limda tezis Siz ba'zi xulosa qilishingiz mumkin sanoat korxonasi Quyidagi foyda
o'sishiga, shuningdek rentabellik darajasida foyda oshishi mumkin:
Mahsulotni ishlab chiqarish va joriy etish, daromadlar va yangi investitsiyalar
ko'payish orqali;
Ba'zi bir ilg'or ishlab chiqarish usullarini joriy etish (chiqindilarni
chiqindilarnisiz ishlab chiqarish, xom ashyoni qayta ishlash, boshqa sanoat va ishlab
chiqarish uchun chiqindilarni qo'llash) hisobiga kamayishi;
Ko'proq qidirish qulay ta'minoterlar, xom ashyo va materiallarni saqlash va
tashish uchun yuqori sifatli uskunalar, ularning xizmatlari narxlari, xom ashyo,
vijdonan importi chastotasi;
Mahsulotlar narxini pasaytirish orqali mahsulot sifatini oshirish.
Albatta, bu yangiliklar xarajatlarning ko'payishiga olib keladi, ammo oxir
oqibat to'lovlarni amalga oshiradi va haqiqiy foyda keltiradi. Bundan tashqari, qisqa
va o'rta muddatli va uzoq muddatli davrda qo'llanilishi mumkin bo'lgan korxona
faoliyati iqtisodiy natijalarni takomillashtirish uchun bir qator takliflar kiritish
mumkin:
Korxonani boshqarishni takomillashtirish va shu bilan menejment
xodimlarining narxini pasaytirish; Asl sifatini yo'qotgan mahsulotlarni o'z vaqtida
tugatish; Samarali amalga oshiring narx siyosatixaridorlarning ayrim toifalariga
nisbatan farqlanadi, ya'ni doimiy mijozlar, mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish
bilan shug'ullanadigan firma kabi chegirmalar tizimini ishlab chiqish;
Uskunalar ishini muntazam ravishda nazorat qilish va sifatni kamaytirish va
etishtirishning oldini olish uchun o'z vaqtida tuzatishni ta'minlash;
Yangi uskunalarni foydalanishga topshirish bilan, kadrlar tayyorlash uchun
ularning malakasini oshirish uchun kadrlar tayyorlash uchun kifoya qilish
(korxonaning hisobidan yoki katta chegirmalar bilan, ammo undan keyingi hujjatlar
bilan), uni oldini olish uchun etarli past malaka tufayli taqsimlash;
Xodimlarni malakasini oshirish;
Xom va xom ashyo, ishlab chiqarish usullarini, shunda ularning tegishli axloqiy
va moddiy reklamalaridan oqilona foydalanish bo'yicha takliflar berish imkoniyati;
Asosiy natijalarga chambarchas bog'liq bo'lgan xodimlarni rag'batlantirish
uchun samarali tizimni ishlab chiqish va joriy etish iqtisodiy faoliyat korxonalar va
resurslarni tejash;
Ishchilarning huquqbuzarlik tizimlarini buzish yoki mehnat yoki texnologik
intizomda foydalanish;
Jamoadagi moddiy muhitni (dam olish va bo'shatish xonasi, to'kish xonasi,
sog'lomlashtirish va boshqa) ishlab chiqishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish va
amalga oshirish; bu esa mehnat unumdorligining oshishiga ta'sir qiladi;
Ishchilarning eng katta ish qobiliyati va aksincha, kunning eng katta ish
qobiliyati uchun foyda keltiradi;
Ijtimoiy so'rovlarni muntazam ravishda o'tkazib, ishchilarning xohish-istaklari,
bu unumdorlikning ko'payishi bilan birga kelishni davom ettiradi;
Korxonaning ixtiyorida qolgan taqdirda, barcha soliqlarni to'laganidan keyin
o'n uchinchi daromadli to'lovni to'lash uchun xodimlarni tashkil etish;
Sayohat chiptalarini sotib olish, ta'til uylarida, sanatoriyalar, sog'liqni saqlash
idoralarida sayyohlik chiptalarini, sanatoriyalar, sog'liqni saqlash idoralarida
vaucherlarni qisman to'lovlarni amalga oshirish;
Oqilona taklifni tayinlash uchun xodimni korxonani boshqarishda ishtirok etish
huquqini ta'minlash;
Xom-ashyo va tayyor mahsulotni saqlash va tashish uchun sharoitlar ustidan
doimiy nazorat.
Korxonaning hozirgi faoliyatida nisbatan, nisbatan kichik miqyosda, nisbatan
kichik va tezda to'lanadigan tashkiliy va texnik tadbirlarni amalga oshirish zarurati.
Bunday tadbirlarning asosiy maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
uchun kamaytirildi. Har bir korxona katta muammolar to'plami to'g'risida qaror
qabul qiladi: ishlab chiqarilgan mahsulotlar nomenklaturasini aniqlash; ushbu
mahsulot bilan qaysi bozor yoki uning segmentiga borish; Tovarlarni ishlab
chiqarish va sotish uchun qanday texnologiyalar; qaysi manbalarning tarkibi zarur
va mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni qanday tarqatish kerak; Ma'lum bir davr
uchun korxonaga, ayniqsa sifatli va texnik xususiyatlar tovarlar, ishlab chiqarish va
sotish samaradorligi va boshqalar.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi o'zaro bog'liq ko'rsatkichlardir.
Cheklangan ishlab chiqarish qobiliyatlari va cheksiz talabning sharoitida sotuv
hajmini oshirishga ustuvor ahamiyat beriladi, bu sotishni aniqlaydi. Ammo bozor
to'yingan va raqobat sotilib, savdo-sotiqni keltirib chiqarmaydi, ammo aksincha,
sotuvlar rivojlanishining asosidir ishlab chiqarish dasturi. Kompaniya faqat ushbu
tovarlarni ishlab chiqarishi va amalga oshirishi mumkin bo'lgan hajmda.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishning o'sish sur'ati, uning sifatini
yaxshilash, korxona, iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy faoliyati, daromadlari va
rentabelligi narxiga bevosita ta'sir qiladi. Uning faoliyat ko'rsatib, kompaniya
ko'pincha rivojlanishni rivojlantirish muammolarini hal qilishi kerak. Bunday
rivojlanishning asosiy maqsadi doimo ishlab chiqarilgan mahsulotlar savdo
hajmining o'sishi, bozorga ehtiyoj seziladi va qo'shimcha miqdordagi daromad
olishadi. Bunday tadbirlarni joriy etish uchun zarur resurslarni sotib olishning
haqiqiy imkoniyatlarini aniqlash uchun ushbu turdagi mahsulotni o'rganish kerak.
Savdo
xodimlarining
ishining
samaradorligini
oshirish
uchun
tashabbuskorlik va ichki intizomga ega bo'lishi kerak, chunki uning o'zi o'zi uchun
harakat dasturi va uni bajarish kerak. U o'z mahsulotlarining assortimenti bilan
yaxshilab, qabul qilingan ma'lumotlarni osonlikcha o'zlashtirish va osonlashtirish
imkoniyatiga ega bo'lishlari kerak. Shuningdek, u iste'molchilar ishlab chiqarish
muammolarini va o'z kompaniyasining tovarlar yoki xizmatlaridan foydalanish
imkoniyatini tasavvur qilish muhimdir. U doimiy ravishda ma'lumot to'plashi va
ushbu ma'lumotlarning evaziga tijorat effektini olish imkoniyatidan qat'i nazar,
mijozlar uchun foydali bo'lishi kerak, shuningdek doimiy ravishda o'z mijozlari
uchun yangi xizmatlarning yangi turlariga qiziqish bildirishi kerak.
Xulosa
Har qanday milliy iqtisodiyotning rivojlanishi uning hududlarini muvozanatli
va barqaror rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Mintaqalar va ularning hududlarini
barqaror rivojlanishida esa sanoat tarmoqlarining ahamiyati yuqoridir. Chunki
sanoat tarmoqlari iqtisodiy o‘sish sur’atini ta’minlash bilan bir qatorda, ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash va mahalliylashtirilishini rag‘batlantirish orqali
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini o‘sishiga zamin yaratadi. Sanoat sohasida
qazib olingan, ishlab chiqarishda yaratilgan barcha xomashyolarni qayta ishlash,
ulardan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga diversifikatsiyalashuv
jarayonlari takomillashadi. Dunyo tajribasida rivojlangan va yuqori o‘sish
sur’atlariga ega bo‘lgan mamlakatlar amaliyoti ko‘rsatishicha, ular muvaffaqiyatlari
asosan sanoat tarmoqlarida, xususan qayta ishlovchi sanoat korxonalaridagi
tuzilmaviy o‘zgarishlar natijasida yuzaga kelgan.
Sanoatning boshqa tarmoqlardan farqli jihati - yuqori darajadagi qo‘shimcha
qiymat yaratishidadir. Qo‘shimcha qiymat – bu aniq turdagi mahsulotni yaratish,
qayta ishlash, marketing faoliyatini olib borish va pirovard iste’molga chiqarilgunga
qadar ishlab chiqarish jarayonining ketma-ketligidir Korxonalar innovatsion
faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o‘zgarishi ma’lum bir omillar
ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion faoliyatini boshqarishni
obyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni
aniqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha ishlab chiqilmagan
bo‘ladi.
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligi
va tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz. Bunda
innovatsion jarayon, ko‘plab omillarning o‘zaro ta’siri natijasi sifatida maydonga
chiqadi.
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir
o‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab mualliflar
korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z e’tiborini
qaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga
to‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan:
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan
kam moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar,
iqtisodiy xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati;
-ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish
bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi, tashkilotning innovatsiyalarni
tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilan
hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki yo‘qligi;
-boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past
narxdagi talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy
asoslarning, tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni
yetarlicha rag‘batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma,
texnologiya bozorida rivojlanishning yo‘qligi.
A.A. Bovin esa tashkilotning innovatsion muhitiga quyidagi ta’sir o‘tkazuvchi
omillarni keltirib o‘tadi va tahlil qiladi:
-ijtimoiy infratuzilma (ishchilarning ta’lim, tibbiy va madaniy
inshootlardagi
xizmatlardan foydalanish imkoniyati);
-aloqa sohasi (aloqa, axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi);
-tabiiy - geografik sharoitlar (transport, moddiy-texnik, energiya, yoqilg‘i
va xomashyo resurslarining mavjudligi);
-texnologik va ilmiy-texnik soha (ishlanmalar bozorining mavjudligi, ilmiy-
tadqiqot institutlari va boshqalarning mavjudligi);
-iqtisodiy va moliyaviy soha (innovatsion faoliyatni davlat tomonidan milliy va
mintaqaviy darajada qo‘llab-quvvatlanishi, innovatsion ishlanmalardan manfaatdor
investorlarning mavjudligi);
-siyosiy-huquqiy soha (innovatsion va ilmiy-texnik sohani huquqiy tartibga
solishda milliy, mintaqaviy reja va dasturlarning mavjudligi);
-xo‘jalik
yuritishning strategik
qamrovi
(bozorning muayyan
segmentida
innovatsiyalarning paydo bo‘lish tezligi);
-mehnat resurslari bozori.
Bizning fikrimizcha, keltirilgan tasniflar, korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan. Shuni
ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotlarda innovatsion faoliyatga bevosita ta’sir
o‘tkazuvchi omillar aniqlangan emas.
Tadqiqotimizning asosiy maqsadi korxona innovatsion faoliyatiга ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarni tasniflash asosida sanoat korxonalari faoliyatini mintaqa
iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini aniqlash. Fikrimizcha, korxona innovatsion
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bir qator belgilariga ko‘ra tasniflash
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida
boshqaruvchanlik darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir
o‘tkazuvchi omillarning quyidagi tasnifiy belgilari taklif qilin mumkin.
Kelib chiqish manbalariga ko‘ra, omillar tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy, moliyaviy-
iqtisodiy, sanoat-texnologik, ilmiy-texnik va tashkiliy-boshqaruv guruhlariga
bo‘linadi.
Tabiiy-iqlimiy omillar sanoat korxonalari innovatsion faoliyati natijalariga
katta ta’sir o‘tkazadi. Mintaqada joylashgan sanoat korxonalari innovatsion
faoliyati rivojlanishi va innovatsion faoliyatning o‘sishiga suv ta’minoti,
qulay iqlim, ish sharoitlar va yirik yoqilg‘i va xom-ashyo manbalarining mavjudligi
katta hissa qo‘shadi. Tabiiy-iqlimiy sharoitning murakkabligi, ishchi kuchining
yetishmasligi, ishlab chiqarish kuchlari, transport rivojlanish darajasining astligi,
aksinchav korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi bilan
birgalikda, korxona innovatsion faoliyat darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi
yuqorida keltirilgan muammolar yechimi uchun juda katta mablag‘ talab qiladi.
Dostları ilə paylaş: |