2.
Oilaning madaniy darajasi: oila a’zolarining ma’lumoti, oilaviy
kutubxona bor-yo‘qligi, qanday matbuotga yozilishi, an’analari va oilaviy
bayramlar.
3.
Oilaning tarbiyaviy imkoniyatlari: ota-onaning bolaga va bolaning ota-
onaga munosabati, ularning insoniy yetukligi, bolalarning o‘z ota-onalarining kasbi
haqidagi tushunchalari, oilada salbiy ta’sirning bor-yo‘qligi.
21
4.
Bolaga oiladan tashqarida ko‘rsatilayotgan ta’sirlar va ota-onalarning
ularda munosabati, o‘rtoqlari, hovli, ko‘cha, qo‘shnilar, ota-onaning tanishlari,
qarindoshlar va boshqalar.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning bolalar ichki
dunyosiga chuqur singib kirishiga, ularning kechinmalari hamda xulq-atvorini
tushunishiga bog‘liqdir. O‘quvchining nima bilan yashayotganligini, uning qiziqishi
va mayillari qandayligi, irodasining o‘ziga xosligi hamda xarakteri xususiyatlarini
o‘rganish uning qalbiga mumkin qadar ishonchli yo‘l topish, unga tarbiyaviy ta’sir
etishning maqbul metodlaridan foydalanish demakdir.
Tarbiyachi o‘quvchining individual xususiyatlarini yaxshi o‘rgangan va
tushungan taqdirdagina, bu o‘quvchi shaxsini muvaffaqiyatli tarbiyalab yetishtira
oladi. O‘quvchilarni o‘rganish o‘qituvchining, ayniqsa sinf rahbarining vazifasidir.
U o‘quvchilarni faqat darsdagina emas, balki sinfdan tashqi vaqtda ularga tarbiya
berish davomida ham, o‘quvchilar uylariga borganda ham, har xil ekskursiyalar
vaqtida ham o‘rganadi.
Sinf rahbari sinfni qabul qilib olgandan keyin, uning birinchi ishi, odatda,
o‘quvchilarni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Bu ish uning o‘ziga biriktirilgan sinfdagi butun ish faoliyati mobaynida davom
etadi va uning tarbiyaviy ishi tizimida muhim bir tomonni tashkil etadi.
O‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning xulqlari va mayllarini, ular
olgan tarbiya darajasini bilgan holda, ma’lum maqsadga qaratilgan va ta’sirchan reja
tuzish oson bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganish ko‘p vaqt va kuch talab etadi. Ammo
keyinchalik bular hammasi katta natijalar beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni,
ularning xususiyatlarini bilgan holda, ular kamoloti jarayonini muvaffaqiyatli tarzda
yo‘lga solib ketishi mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganishga boshqa o‘quvchilar,
yetakchilar va ota-onalar jalb etiladi.
Bunda o‘qituvchilar hamda sinf rahbarlari ishidagi munosiblikka rioya qilish
juda muhimdir. O‘quvchilarni o‘rganish natijalari bilan barcha o‘qituvchilarni
tanishtirib borish zarur. Shu bilan birga ularning har qaysi o‘quvchi to‘g‘risida
bilganlarini ham hisobga olish lozim. Bular o‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida
22
ularga bir xilda talablar qo‘yish va ularga bir xil muomola qilishga erishishga
yordam beradi. O‘quvchilarni o‘rganish ularga induvidual yondashishining zarur
shartidir. O‘quvchilarni ularga ta’lim va tarbiya berish jarayonida har qaysi
o‘quvchiga indivudual yondashishga erishish maqsadida o‘rganish lozim.
O‘quvchilar o‘z xarakteriga, qiziqishi va mayliga ko‘ra bir xil emas. Ulardan bir
xillari bir muncha chaqqon, boshqa bir xillari esa sustkash, uquvsiz, ba’zi
o‘quvchilar jasur va shijoatkor, boshqa birlari esa uyatchan va tortinchoq bo‘lishadi.
Ba’zi bir o‘quvchilar o‘z tashkilotchiligi va qa’tiyligi bilan ajralib tursa, boshqa
birlarida esa bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, sinf bir biriga o‘xshamagan, turli
xususiyatdagi bolalardan tashkil topgan bir jamoadir. Sinfda tashqi ko‘rinish
jihatidan bir-biriga o‘xshash bolalar bo‘lmagani singari, o‘z ichki xususiyatlari
jihatidan bir biriga o‘xshaydigan bolalar ham bo‘lmaydi. Ularning xarakteri,
qiziqishlari, kayfiyatlari va xohishlari, ularning xulq-atvorlari sabablari, ko‘nikma
va malakalari, odatda, turlicha bo‘ladi. Har qaysi o‘quvchi o‘ziga xos, boshqalarga
o‘xshamaydigan xususiyatga ega bo‘ladi. U alohida shaxs sifatida kamol topib
boradi.Odatda sinf rahbari sinfdagi barcha o‘quvchilarga nisbatan yagona tarbiyaviy
vazifalar qo‘yadi va hal etadi. Masalan, u o‘zining barcha o‘quvchilarini
mehnatsevarlikka, bir jon, bir tan bo‘lishiga, haqqoniylikka o‘rgatishga harakat
qiladi. Ammo bu vazifalarni hal etish yo‘llari, vosita va metodlari o‘quvchilarning
induvidual xususiyatlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Ularning ba’zilarini o‘z
vaqtida rag‘batlantirish, ba’zilariga buyurish, xulq-atvor qoidalarini buzgan
o‘quvchilarni jazolash darkor. Buning uchun esa ularni chuqur va har tomonlama
o‘rganmoq zarur. Sinf rahbari o‘z o‘quvchilarini bilmasa, u o‘quvchilarga
yondashishda, pedagogik ta’sir ko‘rsatish metoddarini tanlashda katta xatolarga yo‘l
qo‘yishi mumkin.O‘quvchilarga individual yondashishning amalga oshirishi tarbiya
va ta’lim berish prinsiplaridan biridir. Bu tamoyil o‘qituvchilar va sinf
rahbarlarining o‘quv-tarbiyaviy ish tajribalarida bolalarni sevish va hurmat
qilinishing nomoyon bo‘lishi, ularning kamoloti to‘g‘risida kundalik g‘amxo‘rlik
qilish asosida keng qo‘llanadi.
23
Tarbiyachi o‘quvchilar jamoasini tarbiyalar ekan, hech qaysi o‘quvchini
nazardan chetda qoldirmasligi darkor. O‘quvchilarning xulq-atvori, tartib-intizomi,
o‘zlashtirishi ko‘p jihatdan ularning individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Ba’zi bir
o‘quvchi o‘zining o‘qishga bardoshsizligi tufayli darslarga ulgurmasligi, ikkinchi
birining darsda yaxshi javob berishga jur’atsizligi, tortinchoqligi halaqit berishi,
yana birining yaxshi o‘qishiga vaqtida o‘zlashtirmaganligi sabablarini bilgan
taqdirdagina, uning oldini olish borasida real va ta’sirchan tadbirlar qo‘llash mumkin
bo‘ladi.
1. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda hisobga
olmoq zarur.
O‘quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o‘quvchining
xususiyatlariga faol tarzda moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o‘quvchining
individual xislatlarini, uning psixologik taraqqiyoti xususiyatlarini, uning shaxsiy
tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning yanada samarali
yo‘llarini faol ravishda qidirib topishdir. Bunday yondashishga faqat tarbiyalash va
o‘qitish qiyin bo‘lgan o‘quvchilargina emas, balki istisnosiz hamma o‘quvchilar
muhtojdir, tarbiyachining, o‘qituvchining vazifasi faqat qoloqlarni va
intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga yetkazib olishdangina iborat emas,
balki shu bilan birga barcha o‘quvchilarning, jumladan, eng yaxshi, intizomli,
bilimli, san’atga havasmand bolalarning ham aqliy, ham jismoniy quvvatlarini va
tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir.
2. O‘quvchilarni o‘rganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish.
O‘quvchi shaxsini o‘rganish ham piravord maqsad emas, balki ularga ta’lim-
tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda tajribali sinf rahbarlari
o‘rganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib o‘rganib borish qoidasiga amal qiladilar.
O‘quvchilarni o‘rganishi bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning
zaruriy shart-sharoiti bo‘lib xizmat qiladi, tarbiyalash esa o‘z navbatida
o‘quvchilarni kamol toptirish jarayonida ularni o‘rganishning asosiy yo‘llaridan biri
sinfdatida foydalaniladi. O‘quvchilarni o‘rganish borasidagi ishlar shaxsning kamol
topishida tabiiy tarzda faol ishtirok etish bilan, o‘quvchilarda zaruriy ma’naviy
24
xislatlar va xarakter xususiyatlarini tarkib toptirish bilan organik ravishda qo‘shilib
ketadi. Sinf rahbari o‘quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni rivojlantirish,
salbiy xususiyatlarga barham berishni “loyihalashtiradi”.
3. O‘quvchilarni o‘rganishni rejali tarzda va muntazam olib borish darkor.
O‘quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni
emas, balki uning shaxsida juda ko‘p uchraydigan tipik xususiyatlarni o‘rganmoq
kerak. Shuni hisobga olish kerakki, o‘quvchilar hamma vaqt o‘sib kamol topib
boradilar. Ularning qiziqishlari doim o‘zgarib boradi, ularning ichki dunyolari
doimo boyib boradi. Shuning uchun ham o‘quvchilarni faol rivojlanishga o‘rgatmoq
va bu rivojlanishni boshqarib borish zarur.
Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga
bo‘ysindirilmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida
boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining
yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin
bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini
qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rganish
asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib
boriladigan tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi
o‘rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini
o‘rganishga e’tibor berish kerak.
4. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish.
O‘quvchini ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali hayotga va jamoat ishiga jalb
qilish lozim. O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar
va tevarak-atrofidagi kishilar bilan munosabatlarga kirishini o‘rgatish juda muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxs yanada to‘la ochiladi.
O‘quvchilarni tabiiy hayot va kundalik xatti-harakat jarayonida o‘rganish ularga
haqiqiy baho berishga yordam beradi.
5.
O‘quvchilarni xilma-xil metodlar va usullar bilan o‘rganish.
O‘rganish metodlari qanchalik turli-tuman bo‘lsa, o‘quvchilarni shunchalik
to‘la va asosli o‘rganishi mumkin bo‘ladi. Ayni bir vaqtda qo‘shimcha metodlar
25
sifatida o‘quvchilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlardan foydalani-
ladi. O‘quvchilarni o‘rganish metodikasi ta’sirchan bo‘lmog‘i kerak. O‘quvchini
o‘rganish uning xarakteri va hulq-atvoridagi salbiy xususiyatlarining oldini olish
hamda ijobiy xislatlarni mustahkamlash yo‘llarini belgilab olishda muhim ahamiyat
kasb etadi.
4
6.
O‘quvchilarni o‘rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari bilan tanishish.
O‘quvchilarning axloqiy xislatlari, uning yutuqlar va kamchiliklari shakllanishida,
eng avvalo uning ta’lim va tarbiya olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-
atrofi ham ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarni o‘rgatish dasturi ularni faqat maktab-
dagina emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham o‘rganishni nazarda
tutmog‘i darkor.
7.
O‘quvchining alohida xususiyatlarini emas, balki butun shaxsini o‘rganmoq
darkor.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o‘quvchi xulq-atvorining ayrim
tomonlarini o‘rgatishga e’tiborini qaratishi mumkin. O‘quvchini har tomonlama
o‘rganishga erishmoq uchun dasturni oldindan yaxshi o‘ylab tuzish, o‘quvchilarni
o‘rganish rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzularni tayyorlab olish zarur.
4
Mukhamedov, G., Khodjamkulov, U., Shofkorov, A., & Makhmudov, K. (2020). Pedagogical Education Cluster: Content and
Form.
Dostları ilə paylaş: |