Mavzu: qon va qon aylanish tizimining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Ko‘krak aortasining visseral tarmoqlari

1.Bronx tarmoqlari (rr. bronchiales) 2-3 ta bo‘lib, bronxlar devorini va o‘pka to‘qimasini qon bilan ta’minlaydi.
2.Qizilo‘ngach tarmoqlari (rr. esophageales) 1-5 ta bo‘lib, aortaning turli sohalaridan boshlanib, qizilo‘ngach devorini qon bilan ta’minlaydi.
3.Perikard tarmoqlari (rr. pericardiaci) perikardni qon bilan ta’minlaydi.
4.Ko‘ks oralig‘i tarmoqlari (rr. mediastinales) orqa ko‘ks oralig‘i biriktiruvchi to‘qimasini, limfa tugunlarini qon bilan ta’minlaydi.

Yuqori kovak vena tizimi. Yuqori kovak vena (vena cava superior) tizimi bosh, bo‘yin, ikkala qo‘l, ko‘krak qafasi va qisman qorin devoridan qon yig‘adi. Yuqori kovak vena uzunligi 5-8 sm, kengligi 21-25 mm bo‘lgan qisqa va yo‘g‘on vena. U birinchi o‘ng qovurg‘ani to‘sh suyagiga birikkan sohada o‘ng va chap yelka-bosh venalarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Yuqori kovak vena pastga tomon yo‘nalib, III o‘ng qovurg‘a tog‘ayini to‘sh suyagiga birikkan joyda o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Yuqori kovak venani old tomonida ayrisimon bez joylashgan. Unga o‘ng tomondan mediastinal plevra tegib tursa, chap tomonida ko‘tariluvchi aorta yotadi. Yuqori kovak vena orqa tomondan o‘ng o‘pka ildiziga tegib turadi. Yuqori kovak venaga o‘ng tomonidan toq vena, chap tomonidan esa ko‘ks oralig‘i va perikardning mayda venalari quyiladi.

Yuqori kovak vena tizimi uch guruh venalardan: bosh va bo‘yin, ikkala qo‘l venalari, ko‘krak qafasi va qisman qorin devori venalardan hosil bo‘ladi.
Yuqori kovak vena bolada yurak yuqori turgani uchun qisqa bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda yuqori kovak venaning diametri 10-12 mm. Uning hosil bo‘lish sohasi yangi tug‘ilgan bolada I qovurg‘a oralig‘ida bo‘lsa, 1-3 yoshda 2 qovurg‘a, 4-10 yoshda 3 qovurg‘a sohasida joylashadi. Bola tug‘ilishi davrida yuqori kovak venani hosil qiluvchi venalarning birikish burchagi 83-97^o bo‘lib, keyinchalik kattalashadi. Yoshga qarab yuqori kavak venaning diametri va uzunligi kattalashadi. Bu o‘sish emizikli, ikkinchi bolalik va o‘smirlik davrlarida sezilarli bo‘ladi.
Toq vena (v. azygos) katta bel mushagi orqasida yotdan o‘ng ko‘tariluvchi bel venasining (vv. lumbalis acsendens dextra) davomidir. U o‘z yo‘nalishida pastki kovak venaga quyiluvchi o‘ng bel venalari bilan anastomozlashadi. Bu ko‘krak qafasiga diafragmaning bel qismining o‘ng oyoqchalari o‘rtasidan o‘tib kiradi va toq vena nomini oladi. Ko‘krak qafasida toq vena orqa ko‘ks oralig‘da yotadi. U umurtqa pog‘onasining o‘ng tomoni bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilib IV-V ko‘krak umurtqalari sohasida vena o‘ng o‘pka ildizini orqasidan egilib o‘tib yuqori kovak venaga quyiladi. Uning orqa va chap tomonida umurtqa pogo‘nasi, ko‘krak aortasi, ko‘krak limfa yo‘li va orqa qovurg‘alararo arteriylar joylashadi. Old tomonida qizilo‘ngach yoyadi Yuqori kovak venaga quyilgunicha toq venaga o‘ng yuqori qovurg‘alararo vena (v.intercostalis superior dextra), IV-XI orqa qovurg‘alararo venalar (v.intercostales posteriores), yarim toq vena (v.hemiazigos), shuningdek ko‘krak qafasi a’zolari: qizilo‘ngach venalari (7vv.esophageales), bronx venalari (vv. bronchiales), perikard venalari (vv.pericardiacae), ko‘ks oralig‘i venalari (vv. mediastinales) quyiladi.
Tirik organizm nafas olish jarayoni tufayli, atrof muhitdan kislorodni olib, korbanat angidrid gaz va suvi parlarini tashqariga chiqarib turadi.
Odam organizmida sodir bo‘ladigan oksidlanish jarayonlarining asosiy qismi kislorod ishtirokida yuzaga keladi. Shuning uchun hayotning davomiyligi, organizmga doimo kislorod kirib turishi bilan bog‘liqdir. Parchalanish jarayonlarining mahsuloti karbonat angidriddir, u jarayonlarning davom etishi uchun tashqariga chiqib turishi shart. Ana shu jarayonni nafas olish organlari yuzaga keltiradi. Kislorodni o‘pkadan to‘qimalarga, karbonat angidridni to‘qimalardan o‘pkaga qon tashib beradi.
Shunday qilib, organizmda gazlar almashinuvi uchta jarayondan iborat:

1. 
   Tashqi nafas yoki o‘pka nafasi-organizm bilan tevarak muhit o‘rtasida o‘pka orqali gazlar almashinuvi.
   
2. 
   Ichki nafas eki to‘qimalar nafasi-hujayralarda ro‘y beradigan jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
   
3. 
   Qonning gazlarni tashishi, ya’ni qon orqaili o‘pkadan to‘qimalarga kislorod va to‘qimalardan o‘pkaga karbonat angidrid etkazib berilishi.
   

Biz tarbiyachi pedagoglar, tibbiyot hodimlari va ota-onalar bolalar salomatligi uchun qanchalik kurashmaylik bari-bir bolalar ayrim kasalliklar bilan kasallanadilar. Sog’lik barqarorligiga o’zini salbiy ta’sirini oshirib borayotgan iqtisodiy va boshqa omillarni ko’rib chiqamiz. Masalan: kambag’al oiladagi 3 yoshli bolalarning rivojlanganligi, maktabga tayyorgarligi va so’zga boyligining darajasi namunali oilaning farzandidan 1 yil muddat orqada ekanligi ma’lum bo’ldi. Bola 14 yoshga etgach esa ularning 2 yoshgacha farqi bo’ladi.
Angliyada o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki past ijtimoiy - iqtisodiy darajadagi oilalarni 2 yoshli bolalarini o’rganilganda ularning ko’rsatgan yuqori natijalari vaqt o’tishi bilan pasayishi kuzatildi. Ular 10 yoshga etganlarida namunali oilalar farzandlarini 8 yoshli bolalarini o’rtacha darajasiga teng bo’ladi. Bundan tashqari: sog’lom oziqlanish bo’lmaganligi tufayli Anna va Daniel kabi bolalar, yoshlari katta insonlar kabi ishemik gipertoniya va yurak kasalliklariga chalinishlari ko’proq. Shunday qilib bolalarning yoshligidagi salbiy ta’sirlar hayotda ularning kelajakda salomatligiga ta’sir ko’rsatadi. Tajribalar shuni ko’rsatdiki, Anna va Daniellarni hayoti davomida ijtimoiy darajasi oshsa ham, bu kabi omillar o’z ta’sirini ko’rsatmay qo’ymaydi. Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, past ijtimoiy darajali oilada katta bo’lib, yuqori darajadagi ijtimoiy qatlam a’zolariga qo’shilgan bolalar sog’lig’i jixatidan ijtimoiy kelib chiqishi yuqori darajadagi bolalardan farq qiladi.¹
Qon bosimi. Arterial qon bosimi qonni haydaydigan chap qorincha (ga qarshi bosim) .arteriyadagi bosim to’lqinni tashqi tasirni barmoq bilan paypaslab bilish mumkun. Biroq qon bosimi doimiy emas, o’zgaruvchan, yani yurak qisqarganda maksimal darajada ortadi va yurak kengayganda minimal darajada pasayadi. Yuqori qon bosimi o’rtacha taxminan o’rtacha 120mm Hg, pastki qon bosimi esa mm Hg. 40 mm Hg farqi bosim deb aytiladi. Jismoniy zo’riqish vaqtida yuqori qon bosimi 200mmHg gacha yetadi. Pastki qon bosimi 90 mm Hg yoki yuqori qon bosimi 140 mm Hg yuqori qon bosimi deb ataladi. Yani gioertoniY. Qon bosiming qiymati yurakdan chiqadigan qonning tomirlarda qarshilikka uchrashining natijasidir. Agar qon tomirlari (kanallarining ) ning elastikligi zaiflashsa misol uchun devorlardagi depositlar orqali pastki qon bosimi birinchi ko’tariladi.
Qon bosimining o’lchanishi. Qon bosimi odatda noananaviy usul orqali o’lchanadi. Qon bosimining olchaydigan asbob monometr deb hisoblanadi.u qolning yuqorigi sohasi yelkadan o’lchanadi. Pul’slar qon tomirida ritmik ravishda urib turadi. Korotkoff quloqqa solinib yelkada bog’lanib qon bosimini tekshiradi. Sistolik va diostolik bosim mavjud. Yurak arteriyasida mavjud bo’ladi².

1^{ The Rignt Start to a Healthy Life. Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium, 8-26 betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi}

2^{ Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative, The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health, and the Ethiopia Ministry of Education 2003. 550-570 betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi.}