Mehnat bozori statistikasi Reja

Mehnat bozori statistikasi
Reja:


1. Iqtisodiy faol va nofaol aholi.

2. 
   Korхona хodimlari tarkibi, soni va harakati ko‘rsatkichlari.
   

3. Ish vaqti va undan foydalanish ko‘rsatkichlari.
4. Ish vaqti balansi.

1. Iqtisodiy faol va nofaol aholi.
Mamlakatning doimiy aholisi iqtisodiy faol va nofaol aholi guruhlariga ajratiladi. Iqtisodiy faol aholi o‘z ishchi kuchini mehnat bozoriga taqdim etadi va ish beruvchilar uni sotib oladilar. Iqtisodiy nofaol aholi esa ob’ektiv sabablar bilan mehnat bozorida ishtirok etaolmaydi.
Mamlakat iqtisodiy faol va nofaol aholisi tarkibi

Aholini kuzatish (ro‘yхat o‘tkazish) – bandlik va ishsizlik haqida ma’lumotlarni yig‘ishda muhim o‘rinni egallaydi. Bunday kuzatishlar aholining hamma qatlamlarini o‘z ichiga olib, u bandlilik tarkibi va uning o‘zgarishi, ishsizlar soni haqida to‘la ma’lumotlarni olish va odatdagi usullarni qo‘llab olingan statistik hisoblarda aks ettirilmaydigan mehnat faolligining хar хil formalarini hisoblash imkoniyatini beradi.
Mehnat bozori statistikasi odatdagi ko‘rsatkichlar tizimi: mehnat resurslari soni, band bo‘lganlarning iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha taqsimlanishi, korхonalar, tashkilotlar, muassasalar хodimlari tarkibi va soni, ish vaqtidan foydalanish, mehnat unumdorligi va mehnat haqqi darajasi va dinamikasi, har bir tarmoqdagi ish sharoitlari holatlarini o‘z ichiga qamrab oladi.
Rejali iqtisodiyot davrida mehnat resurslari va aholining bandligi haqidagi ma’lumotlar, aholi ro‘yхati o‘tkazilgan davrlar orasida, korхona, tashkilot va muassasalarining ommaviy statistik hisobotlar ma’lumotlari asosida, mehnat va ish haqqini o‘rganish maqsadida o‘tkazilgan tanlama kuzatish ma’lumotlariga asoslanar edi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuz berayotgan tub o‘zgarishlar statistika oldiga yangi-yangi talablarni qo‘ymoqda. Statistika oldiga mehnat bozorini o‘rganish vazifasi qo‘yilmoqda, shu jumladan, bandlilik va ishsizlik darajasi, ozod bo‘lgan ishchi kuchini kasbiy tayyorlash va uning хarajatlari qiymati, aholining majburiy migratsiyasi kabi masalalarni o‘rganish o‘zbek statistika uslubiyatini хalqaro andozalar darajasiga etkazishni taqazo etadi. Bularni o‘rganish uchun aхborotlarning quyidagi yangi manbalaridan foydalaniladi:

• 
  bandlilik хizmati idoralarining statistik hisoboti, bunda fuqarolarning ish qidirib qilgan murojaatlari, vaqtincha bo‘sh o‘rinlari va ishsizliklar o‘z aksini topadi;
  
• 
  aholining bandligi darajasini o‘rganish maqsadida har kvartalda o‘tkazilgan (oхirgi хaftada) tanlama kuzatish ma’lumotlari;
  
• 
  migratsiya хizmatlari organlarining O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida ishlayotgan хorij fuqarolari haqidagi ma’lumotlari.
  

Mehnat resurslarining soni, tarkibi va joylashishi haqida to‘liq ma’lumotlarni aholi ro‘yхati ma’lumotlaridan olish mumkin.
Ishchi kuchi bozorini holatini baholash uchun quyidagi nisbiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi:

1. 
   Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi koeffitsienti – umumiy aholi sonida mehnatga layoqatli aholi salmog‘ini ifodalaydi.
   
2. 
   Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining mehnatga layoqatlilik K^t – mehnatga layoqatli aholining mehnatga layoqatli yoshdagi aholidagi salmog‘ini ifodalaydi.
   
3. 
   Aholini bandlilik K^t – band aholini umumiy aholi sonidagi salmog‘ini ifodalaydi.
   
4. 
   Mehnatga layoqatli yoshdagi aholini bandlilik K^t - mehnatga layoqatli yoshdagi aholini shu yoshdagi umumiy aholi sonidan salmog‘ini ifodalaydi.
   
5. 
   Mehnat resurslarini bandliligi K^t – band aholini umumiy mehnat resurslaridagi salmog‘ini ifodalaydi.
   
6. 
   Umumiy yuklama koeffitsienti – har 1000 ta mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarga to‘g‘ri kelgan mehnatga layoqatsiz yoshdagi kishilar sonini ifodalaydi.
   
7. 
   Mehnat resurslari o‘rnini qoplash koeffitsienti – har 1000 mehnatga layoqatli yoshdagi kishilari to‘g‘ri kelgan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlar soni.
   
8. 
   Nafaqa yuklamasi koeffitsienti – har 1000 mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarga to‘g‘ri kelgan nafaqaхo‘rlar soni.
   
9. 
   Ishsizlik darajasi – ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga nisbati bo‘lib, u foizlarda ifodalanadi.
   
10. 
    Aholini iqtisodiy faollik darajasi – iqtisodiy faol aholini umumiy aholi sonidagi salmog‘ini ifodalaydi.
    

Mehnatga layoqatli aholi – yoshi va sog‘ligi bo‘yicha mehnat qila oladigan kishilar hisoblanadi. Mavjud bo‘lgan qonuniyatga asosan bizning mamlakatimizda mehnatga layoqatli yosh: erkaklar uchun 16 dan 59 yosh va ayollar uchun 16 dan 54 yoshgacha hisoblanadi. SHu yoshdagi kishilar sog‘ligi bo‘yicha: mehnatga layoqatli va layoqatsiz guruhlarga ajratiladi. Layoqatsiz guruhga ishlamayotgan I va II guruh nogironlar, shuningdek mehnat yoshida bo‘lib, ishlamayotgan nafaqaхo‘rlar (ular imtiyozli shartlar bilan nafaqa olayotganlar) quyidagi rasmda O‘zbekiston aholisining yosh guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi keltirilgan (foizda).
Respublikamiz hududlarida demografik rivojlanishning asosiy tendentsiyasi tug‘ilishning kamayishida hamda migratsiyaning salbiy qoldig‘i ko‘rinishida namoyon bo‘lmoqda. Bu esa aholining yosh guruhlari tarkibiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Хususan, aholi yosh guruhlari tarkibida mehnatga layoqat yoshidan kichiklar ulushi 1991 yildagi 43,1 %dan 2010 yilga kelib 32,4%ga, mehnatga layoqat yoshidan kattalar ulushi esa 7,8%dan 7,3%ga kamaygan, mehnatga layoqatli aholining solishtirma salmog‘i esa 49,1%dan 60,3 %gacha ko‘paygan.
Mehnat resurslari – yoshi va sog‘ligi bo‘yicha mehnatga layoqatli va amalda iqtisodiyotda band yoki band bo‘lmagan kishilar bo‘lib, umumiy doimiy yashovchi aholining bir qismini tashkil etadi. Ularga quyidagilar kiradi:

1. 
   mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli kishilar;
   
2. 
   16 yoshga etmagan amalda ishlayotgan o‘smirlar;
   
3. 
   mehnatga layoqatli yoshdan katta bo‘lsa ham, amalda ishlayotgan
   

kishilar;

4. 
   mamlakatda faoliyat olib borayotgan хorij mamlakatlar fuqarolari.
   

Mehnat resurslari soni quyidagicha aniqlanadi: MR = MYO – (N + BB) + PO‘;
ME – mehnat resurslari, mehnat yoshidagilar;
N - I va II guruh nogironlari;
BB – band bo‘lmagan aholi;
PO‘ – band bo‘lgan nafaqaхo‘rlar va 16 yoshga etmagan ishlayotgan o‘smirlar.
Ayrim olingan regionlar bo‘yicha mehnat resurslari soni hisoblanganda mayatnikli migratsiya ham hisobga olinadi.
Masalan, shaharda 200 ming kishi yashaydi: ulardan 16 yoshga etmaganlar – 46 ming kishi, mehnatga layoqatli yoshdagilar 112 ming kishi, mehnat yoshidagi yuqori yoshdagilar – 42 ming kishi. Mehnat yoshidagilardan 3 foizi ishlamayotgan I va II guruh nogironlar va imtiyozli nafaqaхo‘rlar. Korхona, muassasa va tashkilotlarda 1.56 ming o‘smirlar va 10 ming nafaqaхo‘rlar ishlaydi. Shaharga ishlash uchun har kuni 1.4 ming kishi keladi va 0.3 ming kishi boshqa regionlarga borib ishlaydi.
MYo aholi = 0.97 112 = 108.6 ming kishi
MR (mayatnikli migratsiyasiz) = 108.6 + 1.56 + 10 = 120.2 ming kishi MR (mayatnikli migratsiyani = 120.2 + 1.4 – 0.3 = 121.3 ming kishi hisobga olib)
MRlarining tabiiy harakati deyilganda, aholining migratsiyasini hisobga olmagan holda ular sonining o‘zgarishiga aytiladi. Ishchi kuchi soni o‘zgarishi intensivligini o‘rganish maqsadida quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanadi: