“MƏhsul satişI ÜZRƏ ƏMƏLİyyatlarin uçotu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
| №
Malın adı Miqdar Statistik dəyər (min ABŞ dolları) Ümumi ixraca nisbətən, %-lə İxrac - cəmi - 10 748 319.46 100.00 1 Xam neft və bitumlu minerallardan alınan xam neft məhsulları, ton 16 658 927.98 8 676 292.34 80.72 2 Neft məhsulları (2710 mal kodu uyğun), ton 636 572.23 334 006.16 3.11 3 Təbii qaz, min kub metr 4 049 654.96 749 713.98 6.98 4 Elektrik enerjisi, min kVt/saat 1 205 532.49 56 943.11 0.53 19 5 Meyvə-tərəvəz, ton 322 448.95 301 315.78 2.80 6 Çay, ton 805.71 5 479.37 0.05 7 Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, ton 9 368.99 8 715.51 0.08 8 Şəkər, ton 25 461.76 14 867.73 0.14 9 Spirtli və spirtsiz içkilər, min ABŞ dolları - 8 064.71 0.08 10 Kimya sənayesi məhsulları, ton 111 195.54 40 609.15 0.38 11 Plastmassa və onlardan hazırlanan məmulatlar, ton 102 863.98 79 292.43 0.74 12 Pambıq lifi, ton 29 600.73 45 198.14 0.42 13 Pambıq iplik, ton 4 968.25 12 422.07 0.12 14 Qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, ton 67 889.29 49 476.32 0.46 15 Alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, ton 33 601.39 77 764.74 0.72 16 Başqaləri - 288 157.89 2.67 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü: 01.01.2018 – 31.07.2018 Xərclərin kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılması həmin xərclərin bilavasitə ayrı-ayır məhsul, iş və xidmət növləri, istehsalın təşkili, ona xidmət göstərilməsi, müxtəlif struktur bölmələrinin və müəssisənin bütövlüedə idarə edilməsi çərçivəsində uçota alınmasına imkan yaradır. Xərclərin maddələr uyğun təsnifatı konkret məhsul növlərinin maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib olunması, məhsula (işə, xidmətə) çəkilən xərclər üzərində ciddi nəzarət aparmaq, maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq üçün tətbiq edilir. İstehsal xərclərinin kalkulyasiya maddələri uyğun uçotu məhsullara (iş və xid- mətlərə) qiymətlərin qoyulması üçün istifadə olunur. Bu qruplaşma habelə məhsul istehsalının rentabelliyini, mənfəətliliyini müəyyən etmək, ayrı-ayrı bölmələrin işlərinin səmərəliliyini təhlil etmək və s. məqsədlər üçün də istifadə olunur. Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, iqtisad uyğun elementlər və kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılmış xərclər arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə və fərqlər mövcuddur. Məsələn, «Material xərcləri» (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxarlmaqla) elementi ilə «Xammal və materiallar» maddəsi arasında qarşılıqlı əlaqə, onların hər ikisinin əmək əşyaları kimi uçota alınmasından ibarətdir. Lakin 20 birincidə bütövlükdə müəssisə uyğun (təyinatından və başvermə yerindən asılı olmayaraq) sərf edilən materialların, ikincidə isə ancaq konkret məhsulun (işin, xidmətin) istehsalına bilavasitə sərf edilən materiallar əks etdirilir. Material xərclərinin bir hissəsi başqa kalkulyasiya maddələrində də əks etdirilə bilər. İndi də xərclərin başqa əlamətlər uyğun təsnifləşdirilməsini nəzərdən keçirək. İstehsal (texnoloji) prosesinə, yaxud texnoloji-iqtisad təyinatına görə xərclər əsas və əlavə xərclərə bölünür. Əsas xərclərə məhsulun (işin, xidmətin Bilavasitə istehsalı, bunun texnologiyası ilə əlaqəli olan xərclər: xammal və materiallar; texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji; istehsal fəhlələrinin əsas və həmçinin əlavə əmək haqqı, həmin əmək haqqına görə sosial sığortaya ayırmalar; istehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkiləcək xərclər; maşın və eynilə avadanlıqların saxlanması və istismarına uyğun xərclər daxil edilir. əlavə xərclər bilavasitə texnoloji proseslərlə əlaqədar yox, istehsalın təşkili, idarə olunması və ona xidmət göstərilməsilə əlaqədar olan xərcləri özündə cəmləşdirir. Bunlara ümumistehzsalat (ümumsex) və ümumtəsərrüfat xərcləri aiddir. Tərkibinə görə gərclər bir elementli və nompleks xərclərə bölünür. Bir elementli xərclər təyinatından və başvermə yerlərindən asılı olmayaraq təkib hissəsələrinə parçalanır və yekcinsdirlər (xammal, materiallar, yanacaq, əmək haqqı və s.). Kompleks xərclər isə tərkibinə görə bir neçə elementlərdən: ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat xərcləri, kommersiya xərcləri və sairədən ibarətdir. Həmin xərclərə demək olar ki, bütöv xərc elementləri daxil edilir. Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə ayrılır. Müstəqim məsrəflər dedikdə, konkret məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinədə bilavasitə daxil edilən xərclər başa düşülür. müstəqim məsrəflərə adətən istehsalın texnolojiyası ilə əlaqəli olan xərclər (xammal, materiallar, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s.) aiddir. qeyri- müstəqim xərclər biri yox, bir neçə məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı ilə əlaqədar və buna görpə də onlar (məslən, istehsadın idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqəli xərclər) konkret məhsullar (işlər, xidmətlər) arasında xüsusi hesablamaların köməyilə bölüşdürülür. 21 Xərclərin müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə bölünməsi bilavasitə istehsalın təxnologiyasından asılıdır. Bu əlamətə görə istehsal sahələri çıxarma (mədən və emaledici sənayeyə) bölünür.Çıxarma (mədən) sənaye sahələrinə neft, qaz, dəmir filizi, Daş kömür və s. sərvətlər çıxaran müəssisələr aid edilir. həmin sahələrdə adətən bir növ məhsul çıxarılır və çəkilən bütöv xərrclər müstəqim kimi çıxış edir. Emaledici sahələrdə isə istehsal, kompleks xarakteriə malik olduğundan əsas xərclər ayrı-ayrı məhsulların arasında qeyri-müstəqim qaydada bölüşdürülür. İstehsalın həcminə münasibətinə görə xərclər dəyişən və şərti-daimi xərclərə bölünür. Dəyişən xərclər istehsal edilən məhsulun, görülən iş və xidmətlərin həcminə mütənasib olaraq dəyişilir. Bu zaman məhsulun, işin və xidmətin hər vahidinə düşən həmin xərclərin həcmi dəyişməz qalır. Dəyişən xərclər xammal və materiallara, texnoloji məqsədəlrə üçün yanacaq və enerjiyə çəkilən xərclər, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s. daxildir. Şərti-daimi xərclər o xərclərə deyildir ki, onların məbləği istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır, yaxud az dəyişir. Belə xərclərə maşın və avadanlıqların amortizasiyası, ümumistehsaat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilə bilər. Xərclərin dəyişəe və şərti-daimi xərclərə bölünməsinin özü də şərtidir. Məsələ ondadır ki, yeni texnikanın və texnologiyanın tətbiqi, təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsi şəraitində məhsul vahidinə düşən dəyişən xərclərin, istehsalın həcminin xeyli artdığı şəraitdə isə şərti-daimi xərclərin həcmi dəyişir. İstehsalın həcminin artdığı hallarda şərti-daimi xərclərin sabit saxlanması istehsal olunan məhsulların, yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərinin maya dəyərinində aşağı salınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 22 İstehsal prosesi ilə əlaqəsinə görə xərclər istehsal və kommersiya xərclərinə bölünür. Məhsulun istehsalı, iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün sərf edilən material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının məcmusu istehsal xərclərini təşkil edir. Həmin xərclər məhsulun (iş, xidmətin) istehsal maya dəyərini yaradır. Məhsulun satışı ilə əlaqədar xərclər isə kommersiya xərcləri adlanır. Başverməsinin məqsədəuyğunluğu nöqteyi nəzərdən xərclər məhsuldar və qeyri-məhsuldar xərclərə bölünür. Məhsuldar xərclərə müəssisənin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan və planlaşdırılan, yaxud smeta əvvəlcədən nəzərdə tutulan xərclər aid edilir. qeyri-məhsuldar xərclər əvvəlcə nəzərdə tutulmayan, planlaşdırılmayan, xərclərdir ki, onlar da istehsalın texnologiyası və təşkilində olan nöqsanlarla əlaqədar baş verir. Belə xərclərə zaydan, boşdayanmalardan və s. qeyri-normal vəziyyətlərdən asılı olaraq yaranan xərcləri misal göstərmək olar. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|