Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B. Qrunt sularının duz balansının çıxar hissəsi.
- Cəmi 12803,5 23,3 8170 - 4633,5 23,3 Balans
191 təşkil edir. Bu isə atmosfer çöküntüləri ilə yer səthinə gətiri- lən duzların miqdarından 18 dəfə çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi duz balansının hesab- lanması zamanı atmosfer çöküntüləri ilə gətirilən duzların miq- darını təyin etmək üçün onun həcminin minerallaşma dərəcə- sinə hasili tapılır. Atmosfer çöküntülərinin minerallaşma dərəcəsinin forma- laşması mənbəyi isə yer səthindən küləklə atmosferə daxil olan duzlar hesab edilir. Sonuncunun miqdarı cüzi olduğu üçün, praktiki olaraq, nəzərə alınmır. Bu səbəbdən balansda atmosfer çöküntüləri ilə gətirilən duzların miqdarını nəzərə almamaq olar. 2) Duzların suvarma suları ilə gətirilməsi. Qrunt sularının duzlarla qidalanması mənbələrindən biri də suvarma sularıdır. Kanallar boyu yerləşən süxurların tərki- bində az miqdarda asan həll olan duzlar vardır. Bu səbəbdən, suvarma kanallarından süzülən su aerasiya zonası süxurların- dan keçərkən, ilkin minerallaşma dərəcəsini demək olar ki, dəyişmir. Ona görə də suvarma suları ilə gətirilən duzların miq- darı onların minerallaşma dərəcəsinə görə təyin edilir. Qazyanarx və digər suvarma kanallarında suyun kimyə- vi tərkibi Cl – HCO 3 – Ca – Mq , bəzi hallarda SO 4 – Mq – Ca , minerallaşma dərəcəsi 0,42 – 2,38 q/l və ya ildə 0,6 t/ha təş- kil edir. Duz profillərinin və qrunt sularının rejiminin analizi göstərir ki, kanalın təsiri ondan 200 – 300 m məsafədə də müşahidə olunur. Suvarma sularının həcmini və minerallaşma dərəcəsini bilməklə, suvarma sahələrindən daxil olan duzların miqdarını hesablamaq olar. Suvarma suları ilə yer səthinə daxil olan duzların miqdarı il ərzində 16,8 t/ha təşkil edir. 47 il (1965 - 2012) ərzində suvarma suları ilə yer səthi- nə 650 t/ha müxtəlif tərkibli duz daxil olmuşdur. Suvarma suları ilə qrunt suyu zonasına daxil olan duzların 2012 –ci ildə 192 miqdarı 72,4 t/ha (minerallaşma dərəcəsi 20 q/l) təşkil edir ki, bu da yer səthinə daxil olan duzların miqdarından 4,2 dəfə çoxdur. 3) Yanlardan yeraltı axınla duzların gətirilməsi. Yanlardan yeraltı axınla gələn duzların miqdarı suların həcminə və minerallaşma dərəcəsinə görə təyin edilir. Yeraltı axınla gələn suyun kimyəvi tərkibi Cl - SO 4 – Mq – Na, mine- rallaşma dərəcəsi 17,2 – 20,3 q/l – dir. Bu sularla il ərzində 1,11 t/ha duz qrunt suyu zonasına daxil olur. 4) Təzyiqli sularla duzların gətirilməsi. Təzyiqli sular şaquli infiltrasiya yolu ilə qrunt suyu zo- nasına boşalır və buxarlanma, yanlara yeraltı axın, drenaj axınına sərf olunur. Həcminə və minerallaşma dərəcəsinə gö- rə təzyiqli sularla daxil olan duzların miqdarı ildə 23,47 t/ha (minerallaşma dərəcəsi 4,72 – 10,15 q/l) hesablanmışdır. Bu suların kimyəvi tərkibi əsasən Cl – SO 4 – Mq – Na tiplidir. Təzyiqli suların minerallaşma dərəcəsi qrunt suları ilə müqa- yisədə 8 – 15 dəfə azdır. B. Qrunt sularının duz balansının çıxar hissəsi. Qrunt suları və yerüstü sular süxurlarla qarşılıqlı təsirdə olaraq, onlarda (süxurlarda) olan duzları həll edir və ərazinin hüdudlarından kənara çıxarır. Duz axınının miqdarı su axını- nın minerallaşma dərəcəsindən və sürətindən asılıdır. Su axı- nının minerallaşma dərəcəsi sulu süxurların süzülmə əmsalının azalması ilə artır. Duzların dinamikası yanlara yeraltı axın, dre- naj suları və qrunt suyu zonasından aerasiya zonasına buxar- lanma yolu ilə baş verir. Buxarlanmanın artması aerasiya zo- nası süxurlarında duzların toplanmasına, yanlara yeraltı axın və drenaj axını isə duzların ərazidən aparılmasına şərait yara- dır. 1) Duzların yanlara yeraltı axınla aparılması. Yanlara yeraltı axın qrunt sularının şərqə – Göyçayın ya- tağına boşalması və cənuba - kollektorun təsir zonasının aşağı hissəsinə yönəlməsilə müşahidə olunur. Duzların əsas hissəsi 193 qrunt suları ilə Göyçayın yatağına aparılır ki, bu da 13,61 t/ha və ya aparılan duzların ümumi miqdarının 83% - i qədər, cənuba isə yalnız 2,34 t/ha təşkil edir. 2) Duzların drenaj suları ilə aparılması. Drenaj suları ilə il ərzində ərazidən 18 t/ha duz aparılır ki, bunun da maksimum qiyməti fevralda, minimum qiyməti isə IX–XI aylarda müşahidə olunur. Drenaj sularının kimyəvi tərkibi əsasən Cl - SO 4 – Mq – Na tipdir. 2012- ci ildə ərazidən kollektor – drenaj sistemi ilə 16605 t duz aparılmışdır ki, bu da ildə 16 t/ha təşkil edir (cəd.38). 1985–2012- ci illərdə ərazinin və qrunt sularının su balan- sı irriqasiya-drenaj sistemlərinin bərpası və yenidən qurulması, o cümlədən torpaqdan istifadə əmsalının artması ilə əlaqədar olaraq, kifayət qədər dəyişikliyə məruz qalmışdır. Cədvəl 38 Şirvan düzənliyi ərazisinin su – duz balansı Balansın elementləri Ümumi balans Aerasiya zonasının balansı QS -nın balansı Su, m 3 /ha Duz, t/ha Su, m 3 /ha Duz, t/ha Su, m 3 /ha Duz, t/ha Balansın gəlir hissəsi Atmosfer çöküntüləri 2727,5 0,4 2374,8 0,3 352,8 0,1 Suvermə 5276,0 6,5 4119,5 5,1 1156,5 1,4 Yanlardan yeraltı axın 900,0 2,8 - - 900,0 2,8 Təzyiqli sularla qida. 3000,0 14,2 - - 3000,0 14,2 Qrunt suları ilə qida. 910,0 3,4 910 3,4 - - Su buxarlarının kond. 880,0 - 748,8 - 131,2 - Cəmi 13693,5 27,3 8153,1 8.8 5540,5 18,5 Balansın çıxar hissəsi Buxarlanma 9880,5 - 8170 - 1710,5 - Drenaj axını 2010,8 19,8 - - 2010,8 19,8 Aerasiya zonasına boşal. 910,0 3,4 - - 910,0 3,4 Yanlara yeraltı axın 2,2 0,1 - - 2,2 0,1 Cəmi 12803,5 23,3 8170 - 4633,5 23,3 Balans 890,0 4,0 -17 8,8 907,0 -4,8 Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|