Men Abdurasulov Sardorjon 2023-yil 29-maydan 15-iyulgacha at "Aloqabank"da tanishuv amaliyot o’tadim

3-mavzu:.Investitsiya loyihalarida xarajatlar tahlili
Kompaniyaning investitsiya xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat:

• 
  asosiy kapital (ishlab chiqarish infratuzilmasini, korxonaning asosiy fondlarini yaratishga sarflanadigan xarajatlar);
  
• 
  sof aylanma mablag '(ishlab chiqarishning barqaror ishlashini ta'minlash bilan bog'liq xarajatlar, deyiladi operatsion xarajatlar).
  

Investitsiya loyihalarini baholashning tarkibiy qismi bo’lib, xarajatlarni mukammal va ishonchli baholash hisoblanadi. Tahlilda xarajatlarning barcha bo’limlari chuqur tekshirilishi lozim, chunki ular aynan loyihalarning moliyaviy jihatdan amalga oshishiga sezilarli ta’sir etishi mumkin.
Xarajatlarni baholashga tayyorlash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga qamrab oladi: investitsiya oldi, investitsiyalash (loyihaning amalga oshishi) va loyihani ishlatish (ekspluatatsiya). Ushbu bosqichlarning har birida unga muvofiq holdagi xarajatlar, ya’ni boshlang’ich investitsiyaga, ishlab chiqarishga, marketing va sotishga, uskunaga, aylanma kapitaldagi ehtiyojlarga bog’liq xarajatlar hisobga olinadi. Baholashlar mahalliy va xorijiy tuzuvchilarga bo’linishi lozim va doimiy yoki joriy (real va nominal ko’rsatkichlar) narxlarda ko’rib chiqilishi mumkin.
Boshlang’ich investitsiya xarajatlari asosiy kapital (investitsiya bo’yicha asosiy kapitalga xarajatlar + ishlab chiqarish oldi xarajatlari) va sof aylanma kapital summasi bo’yicha aniqlanadi. Bunda asosiy kapital inshoot va korxona uchun talab qilinadigan resurslarni o’zida mujassam etadi, sof aylanma kapital esa uni to’liq yoki qisman ishlatish uchun zarur bo’lgan resurslardan tashkil topadi.
Loyihaning ishlatilish davridagi zarur bo’lgan investitsiyalarni loyihaning iqtisodiy hayotiylik muddati nuqtai nazaridan ko’rib chiqish lozim, chunki u investitsiyalarning ob’ektlari uchun (bino, mashina, uskuna va h.k.) turlichadir.
Ishlab chiqarish oldi xarajatlari - bu shunday xarajatlarki, ular loyihani tayyorlash va amalga oshirishningturli bosqichlarida yuzaga keladigan xarajatlar va bular quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   qimmatli qog’ozlarni chiqarish uchun boshlang’ich xarajatlar (bu korxonani ro’yxatga olish va tashkil etishda yuzaga keladi);
   
2. 
   tadqiqotlarni tayyorlash xarajatlari;
   

v) boshqa ishlab chiqarish oldi xarajatlari (masalan, safar xarajatlari, vaqtinchalik inshootlarni barpo etish va h.k.);
g) sinovdan o’tkazilish va ishga tayyorlash hamda ishga tushirish xarajatlari;

4. 
   uskuna va qurilmalarni almashtirish xarajatlari;
   
5. 
   tugatish xarajatlari, ya’ni loyiha hayotiyligining oxirida asosiy kapitalni foydalanishdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar minus aktivlarni sotishda tushgan tushum.
   

Investitsiya bo’yicha asosiy kapitalga xarajatlar xarajatlarning asosiy jihatlarini o’ziga qamrab olishi lozim va ularni quyidagilarga bo’lish mumkin:

• 
  erni sotib olish, maydonni tayyorlash va uni yaxshilash;
  
• 
  binolar va fuqarolik qurilishi bo’yicha ishlar;
  
• 
  ishlab chiqarish mashinalari va uskunalari;
  
• 
  sanoat mulkchiligiga huquq, “nou-xau” bo’yicha to’lovlar va ruxsatnomalar.
  

Baholash o’z ichiga uskunani yetkazib berish, qadoqlash, tashish, o’rnatish va montajga oid barcha xarajatlarni qamrab oladi. Investitsiya bo’yicha asosiy kapitalga to’liq yillik xarajat rejalashtirilgan ishlab chiqarish darajasiga etmaguncha qurilishning har bir davrida loyihalashtiriladi. Loyihani ish bilan ta’minlash uchun ishlatish bosqichida talab qilinadigan barcha investitsiyalar investitsiya bo’yicha asosiy kapitaldagi xarajatlar tarkibiga kiritilishi lozim.
Asosiy vositalarga investitsiya xarajatlarini aniqlashda javob berilishi kerak bo'lgan asosiy savollar quyidagilardan iborat:
1 . Uskunaga qanday quvvatda bo’lishi kerak?
Uskunaning samaradorligi investitsiya loyihasini amalga oshirishda muhim bo'lgan asosiy parametrdir va bu savolga javob loyiha doirasida olib borilgan marketing tadqiqotlari bilan asoslanishi kerak. Bozor tahlili bizga mahsulot va xizmatlarni sotish kutilayotgan hajmi qanday degan savolga javob berishi kerak. Mumkin bo'lgan savdo hajmini bilib, uskunani qanday quvvatda va hajmda sotib olish kerakligi haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Masalan, qahvaxonadagi xaridorlar soni sizga qanday turdagi (quvvati jihatidan) qahva mashinasi kerakligi haqidagi savolga javob berishi kerak.

2. 
   Loyihani amalga oshirish uchun qanday bino yoki inshootlar kerak?
   

Loyihani amalga oshirishimiz kerak bo'lgan uskuna sizga kerakli jihozlar va sharoitlar haqida ma'lumot beradi.
Ko'pincha quyidagilar: sanoat binolari, ma'muriy binolar, omborlar.
Ba'zi sanoat korxonalarida ishlab chiqarish joylashgan binolar uchun aniq talablar mavjud. Ko'pgina sohalarning joylashishi faqat tegishli sanitariya me'yorlariga muvofiq amalga oshiriladi.

2. 
   Yer uchastkasini sotib olish kerakmi?
   

Bu nafaqat xarajatlar tarkibiy qismini, balki huquqiy masalalarni ham tahlil qilish kerak. Ko'pincha ular yerning holati va foydalanish uchun ruxsat etilgan maqsadlar bilan bog'liq.
Agar loyiha doirasida yer uchastkalarini sotib olishga qaror qilingan bo'lsa, quyidagilarni e'tiborga olish muhimdir: maydon; yerdan foydalanish maqsadi; Sanitariya me'yorlariga muvofiqligi.

2. 
   Qanday infratuzilma kerak?
   

Har qanday loyihani amalga oshirish uchun zarur infratuzilmani tahlil qilish talab etiladi: yo'llar, suv ta'minoti va kanalizatsiya, elektr energiyasi, gaz.

2. 
   Patentlar, litsenziyalar va boshqa nomoddiy aktivlarni sotib olish kerakmi?
   

Masalan, ba'zi loyihalar ixtiro yoki sanoat namunasiga bo'lgan huquqni talab qiladi.

2. 
   Loyihaning boshqa investitsion xarajatlari qanday?
   

Ular quyidagilar bo'lishi mumkin:
Demontaj xarajatlari;
Turar joy xarajatlari;
Qo'shimcha uskunaning narxi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, yordamchi uskunalarning narxi loyihaning taxminiy qiymatining 70 foizigacha bo'lishi mumkin. Qo'shimcha uskunalar quyidagilarni o'z ichiga oladi: saqlash uskunalari; avtomobil transporti; ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilarini yo'q qilish, chiqindilarni kamaytirish uchun uskunalar va boshqalar.
Masalan, mahsulotlarni saqlash uchun omborda emas, balki sovutish uskunalari talab qilinishi mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish korxonalarida oqova suvlarga filtrlarni o'rnatilishi va chorvachilik korxonalarida krematoratsiya tashkil etilishi kerak.
Qurilish-montaj ishlari uchun sug'urta xarajatlari. Ular smetaga 1-2% qo'shishlari mumkin. Masalan, investor yoki bank qurilish-montaj ishlarining buzilishi va yo'qolishi, asbob-uskunalar va materiallarning shikastlanishi va yo'qolishi, yong'in, o'rnatilgan elementlarning yiqilishi va hokazolarni sug'urtalashni talab qilishi mumkin.
Texnologiya va ishlab chiqarish jarayonlarini o'rganish, ishlab chiqarishning asosiy bosqichlarini tushunish investitsiya xarajatlari tarkibini tekshirishga yordam beradi. Ishni osonlashtirish uchun yuqoridagi nazorat ro'yxatidan foydalanishingiz mumkin. Ammo ko'pincha bu xarajatlarni rejalashtirish va aks ettirishda o’ziga xos xususiyatlari va o'ziga xos tarkibiy qismlarni inobatga olishni talab etadi.
Asosiy vositalar qiymatini aniqlash uchun ma'lumot manbalari:
- Uskunalarni yetkazib beruvchilarning tijorat takliflari, pudratchilarning smetalari;

• 
  Ekspert baholari;
  
• 
  O'xshash (analog) tijorat loyihalari;
  
• 
  Davlat buyurtmachisi bilan tuzilgan shartnomalar.
  

Joriy aktivlarni baholash korxona faoliyatining maromiyligini aniqlashda muhim o’rin egallaydi. Shunga ko’ra, joriy aktivlarni baholash:

• 
  investitsion qarorlar qabul qilish;
  
• 
  ishlab chiqarish qarorlarini qabul qilish;
  
• 
  moliyaviy qarorlar qabul qilish;
  
• 
  daromadlar, foyda va dividendlar to’g’risida qarorlar qabul qilish nuqtai nazaridan dolzarb hisoblanadi.
  

Boshqacha so’z bilan aytganda, joriy akivlarni baholash korxona faoliyatining zararsizligini ta’minlash dastagi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standard 5-sonli BHMS “Asosiy vositalar” (2003 yil 9 oktyabr, 114-son) “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga asosan ishlab chiqilgan hamda O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini normativ tartibga solish tizimining elementi hisoblanadi.
Mazkur standartda qo’llaniladigan atamalar:

1. 
   asosiy vositalar — korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo’jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar;
   
2. 
   amortizatsiyalanadigan qiymat — kutilayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda moliyaviy hisobotlarda ko’rsatilgan aktivning boshlang’ich (tiklash) qiymati summasi. Boshlang’ich qiymati qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan ta’minlash, rekonstruktsiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish ishlari bo’yicha xarajatlar summasiga oshirilgan asosiy vositalar uchun amortizatsiyalanadigan qiymat bo’lib, ushbu ishlar tugatilganidan so’ng kutilayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chiqarib tashlagan holda mazkur asosiy vositalar ekspluatatsiyaga kiritilgan paytda aniqlangan ularning qoldiq (balans) qiymati hisoblanadi;
   

v) amortizatsiya — foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga tizimli taqsimlash va o’tkazish ko’rinishida eskirishning qiymat ifodasi;
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standarti 7-sonli BHMS “Nomoddiy aktivlar” (2005-yil 25-mart, 35-son) “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga asosan ishlab chiqilgan hamda O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini normativ tartibga solish tizimining elementi hisoblanadi.