Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
«Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.7. «Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi Alisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari h’am memuar biografik xarakterdagi risola bwlib, unda wsha davrning eng mashh’ur va benazir kurashchisi va turli fanlar bilimdoni twg’risidagi «Holoti Pah’lavon Muh’ammad»dir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis» asarida ushbu shaxs twg’risida quyidagi malumotni keltiradi: «Pah’lavon Muh’ammad Kushtigirkim, kwp fazoyil bila orastadurkim, kushti bovujud ulkim, uning andoq h’aq va mulkidurkim, malum emasikm, h’argiz bu fanda andoq paydo bwlmish bwlg’oy. Wzga fazoyiliga kwra va din martabasidur, musiqiyda idvor ilmida davrining benaziridur, chun kamoloti izh’or min ash-shamsdur, sharh’ qilmoq eh’ti ё j ermas». Risolada biz Pah’lavon Muh’ammadning wz davrining benazir kishisi bwlganligi, qirq yil davomida alisher Navoiyga meh’ribonchilik kwrsatganligi, favqulodda xotiraga egaligi, barcha zamondoshlari izzat h’urmatiga sazovor bwlgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi ekanligini kwramiz. Uni barcha kechik zamondoshlari, Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Zayniddin Vosifiy, Mirza Muh’ammad Haydar h’am ajoyib kurashchi va oliyjanob inson, bastakor ekanligini tasdiqlaydilar. Bu asarda temuriylar davri XV asr ikkinchi yarmi madaniy h’a ё tiga oid qimmatli malumotlar keltirilishi bilan muh’im xususiyat kasb etadi. Bu risola h’am avvalgi «Xamsat ul-mutah’ayyirin» va «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» 116 kabi XV asr ikkinchi yarmi Temuriylar davri tarixi twg’risidagi qimmatli manbadir. Nomlari zikr etilgan besh sof tarixiy asarlardan tashqari Alisher Navoiy quyidagi asarlari, yani «Mah’bub ul-qulub», «Majolis un-nafois», «Munshaot», «Nasoyim ul-muh’abbat» va h’atto sof lingvistik xarakterdagi «Muh’okamat ul- lug’atayn» asarida h’am tarix ilmi uchun muh’im malumot bor. Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «maxbub ul- qulub»da ijtimoiy guruh’lar twg’risidagi muloh’azalarni ba ё n etgan, «Majolis un-nafois» asarida 450 dan ortiq davlat arbobi shoir va sanat shaydolari h’aqida, «Nasoyim ul-muh’abbat» asarida esa 750 dan zi ё d avli ё lar twg’risdagi malumotlar keltirilgandir. «Vaqfiya» asarida esa Alisher Navoiyning qanday mol-mulk egasi bwlgani, h’amda ularni jamiyat uchun vasiyat qilganligi ba ё n etiladi. Alisher Navoiyning «Munshaot» asari, h’amda u tartib bergan «Muraqqa Mir Alisher»da jamlangan maktublar mazmuni, Alisher Navoiyning h’a ё ti va faoliyati turli qirralarini va wz davri ijtimoiy, si ё siy va madaniy h’a ё tini ё ritishda juda katta tarixiy, ilmiy ah’amiyatga ega h’ujjatlardir. U tartib bergan Xoja Ubaydulloh’ Ah’ror, uning muridlari va Abdurah’mon Jomiyning dastxat maktublarini tartibga keltirib, maxsus «Muraqqa Mir Alisher» nomli dastxat avtograflardan iborat qimmatli 594 ta maktubni kitob h’oliga keltirgizib, bizga meros qoldirgan. Ushba muraqqa asosida doutorlik dissertatsiyasini ё zib sharqshunos Asomiddin Wrinboev tarix fanlari doutori degan unvonga ega bwldi. Keyingi yillarda olim ular twg’risida rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob chop etib Alisher Navoiyning tarix soh’asidagi kwrsatgan xizmatini dun ё ga namoyish etdi. Alisher Navoiy yirik tarixchilar Muh’ammad Mirxond, Davlatshoh’ Samarqandiy va G’i ё siddin Xondamirlarning h’omiy va murabbiysigina emas, balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizmatlari h’am aloh’ida etiborga loyiq, deb wylaymiz. Amir Temurning wzi tarix ilmi taraqqi ё tiga juda katta etibor berdi. Sultoni soh’ibqiron wz «Tuzuklar»ini yaratib, wzbek davlatchiligi taraqqi ё tiga bebah’o h’issa qwshdi. Mirzo Ulug’bek «Tarixi arbai ulusi Chingiziy»nomli juda qimmatli tarixiy asarni talif qilishda shaxsan wzi qatnashdi. Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jah’onga mashh’ur tarixchilar G’i ё siddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Muiniddin Natanziy, Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond, G’i ё siddin Xondamir va boshqalar asarlari h’amon mutaxassislar uchun qimmatli tarixiy manba, bitmas-tuganmas xazinadir. Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida zikr etilgan mol-mulk h’am uning wz davri yirik mol-mulk, davlat egasi ekanligini kwrsatadi. Mirzo Muh’ammad Haydarning ё zishicha, Alisher Navoiyning bir kunlik daromadi wn sakkiz ming shoh’ruxiy ekan. Tarixchining ё zishicha, Sulton Husayn davlat tepasiga kelgach, butun marh’amatini Alisher Navoiyga kwrsatadi. U esa wz wrnida mol-mulkini yurt obodonchiligi, olimu-fozillarga h’omiylik qilishga qaratgan. Tarixchilar G’i ё siddin Xondamir, Zah’iriddin Bobur va boshqalarning ё zishicha, alisher 117 Navoiycha h’ech kim kwp binoi-h’ayr, xalq uchun imoratlar va binolar qurmagan ekan. Ah’li fazl va h’unarga murabbiy va muqavviyligi h’am juda mashh’ur. Alisher Navoiy wzining tarixiy asarlarida bwlib wtgan voqea va h’odisalarga, shaxslarga bah’o berishda yuksak insonparvarlik g’oyalaridan kelib chiqdi. Uning tarixchi olim sifatidagi amaliy faoliyati turkiy wzbek tilidagi tarix ilmini yuksaklikka kwtardi. Maxsus asar, ixcham risola, tazkira va maktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va taraqqi ё ti uchun zamin yaratdi. Alisher Navoiy wzining «Muh’okamat l-lug’atayn» asarida si ё siy h’okimiyat va til, madaniyat si ё sati xususida quyidagi h’aqli fikrlarni ba ё n etadi: «...to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tila birla jilva berdi...» Yani mamlakatlar arab xalifalari va sultonlari davrida sheriyat kotibi arab tilida ijod etdi. Mamlakatlarning bazilarida «sort salotini mustaqil bwldilar, ul munosabat bila frsigwy shuaro zuh’ur qildilar». «To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg’a intiqol topti, Huloguxon zamonida sultoni soh’ibqiron Temur Kwragon zamonidin farzandi xalafi Shoh’ruh’ Sultonning zamonining oxirigacha turk tili bila shuaro paydo bwldilar». Alisher Navoyining yuqorida keltirgan muh’im fikri faqat sheriyatga emas, balki umuman madaniyat, shu jumladan tarix ilmiga h’am twla tadbiq etsa bwladi. Buning ё rqin misoli sifatida Alisher Navoiy yaratgan nasriy asarlar bwlib, ularni keyincha Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Darvish Muh’ammad Buxoriy, Abulg’oziy Bah’odirxon, Munis, Ogah’iy, Ba ё niy va boshqalar davom ettirdilar. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|