Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 11.2.5. “Tarixi Rashidiy”
“Tarixi Rashidiy” (1544-1546 yillarda Kashmirda ё zilgan) mashh’ur asar muallifi Boburning kichik xolavachchasi Mirzo Muh’ammad Haydar bwlib, uning ota- bobolari Wrtubu, Pwlodchi, Xudoydod, Said Ah’mad, Sonsiz Mirzo, Muh’ammad Haydar, Muh’ammad Husayn turklashgan mwg’ul urug’laridan dug’lot (mwg’ulcha “dog’olot”-chwloq) qabilasiga mansubdir. Ular Mwg’uliston xonlari, Chig’atoylar davrida ulusbegi, Koshg’ar h’okimi lavozimida turganlar. Olimning otasi amir Muh’ammad Husayn bir vaqtlar Andijonda Umarshayx Mirzo, swngra Toshkent h’okimi Sulton Mah’mudxon (1487-1508 yy.) xizmatida bwlgan. U 1495-1503 yillari ana shu Sulton Mah’mudxon nomidan Wratepani idora qilgan. 1503 yili Sulton Mah’mudxon va Sulton Ah’madxon Axsi atrofida Shayboniyxon qwshinlari tomonidan tor-mor keltirilgani va asir olinganini eshitib, amir Muh’ammad Husayn Qorateginga, undan Qunduz, swng Hirotga, Sulton Husayn h’uzuriga qochib bordi. Muh’ammad Husayn kwp wtmay Kobulga, Bobur Mirzo h’uzuriga keldi. 1507 yilgi Boburga qarshi fitnada ayblanib, yana Hirotga qochib bordi. 1508 yili Shayboniyxonning amri bilan Muh’ammad Husayn qatl etilgan. Muh’ammad Haydar 1500 yili Toshkentda tug’ildi. Otasining wldirilganidan keyin Muh’ammad Husaynga sodiq kishilar uni birmuncha vaqt Buxoroda asradilar, swng Badaxshonga olib borib qarindoshi Sulton Uvays Mirzoning, Xon Mirzo deb atalgan, qwliga topshirdilar. Muh’ammad Haydar keyincha Kobulga keldi va Bobur xizmatida 1512 yilgacha bwldi. 1512 yil kuzida u Andijonga, Sulton Saidxon h’uzuriga keldi va u bilan qwshilib Koshg’arga ketib qoldi. Sulton Saidxon kwp wtmay bu erda Abubakr dug’lot ustidan g’alaba qozondi va Koshg’ar h’amda Ё rkandni qwlga kiritishga muvaffaq bwldi. Muh’ammad Haydar 1533 yilgacha, yani Sulton Saidxon vafotiga qadar, uning xizmatida bwldi. Dastlab xonzoda Abdurashidxonga tarbiyachilik-otalik qildi, swng yirik h’arbiy bwlinmalarga qwmondonlik qildi va xonning Badaxshon, Lodak, Kofiriston va Tibet ustiga qilgan h’arbiy yurishlarida faol ishtirok etdi. Otasi wrniga wtirgan Abdurashidxon (1533-1570 yy.) dug’lot amirlarini taqib ostiga oldi, ularning bazilarini qatl etdi. Bularning orasida Muh’ammad Haydarning tog’asi Said Muh’ammad mirzo va qarindoshlarining kwpchiligi bor edi. Tibetda bwlgan Muh’ammad Haydar bundan xabar topib, Badaxshon tarafga qochdi va kwp mashaqqatlardan keyin Kobulga, Bobur Mirzoning wg’illaridan Komron Mirzo h’uzuriga keldi, swng u erdan Agraga, Humoyun podshoh’ h’uzuriga bordi va uning xizmatiga kirdi. Muh’ammad Haydar 1541 yili, Humoyunning h’arbiy ё rdami bilan, Kashmirni bwysundirdi va u erda qariyb 10 yil h’ukmronlik qildi. U 1551 yili tog’lik qabilalarning biri bilan bwlgan twqnashuv paytida h’alok bwldi. 125 Muh’ammad Haydar zamonasining wqimishli va keng malumotli kishilaridan edi. Boburning guvoh’lik berishiga qaraganda, u durustgina shoir, xattot, rassom, shuningdek, nayza va kamon yasovchi usta bwlgan. Muh’ammad Haydarning bizning zamonamizgacha ikki yirik asari etib kelgan. Bulardan biri “Jah’onnoma” deb atalib, ertak tarzida ё zilgan. Uning yagona qwl ё zmasi Germaniyaning Berlin shah’ri kutubxonalaridan birida saqlanmoqda. Olimning ikkinchi yirik va mashh’ur asari “Tarixi Rashidiy”dir. Kitob ikki qism, davtardan iborat bwlib, birinchi qismida Mwg’uliston xalqlarining tarixi Tug’luq Temur (1348-1363 yy.)dan to Abdurashidxonning taxtga wtirgani (1533 y.)gacha bwlgan davrni wz ichiga oladi. Asarning birinchi davtari turli naql-rivoyatlar, shuningdek, Ё qut Hamaviyning “Mwjam ul-buldon”, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Jamol Qarshiyning “Mulh’aqot us-suroh’”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba ulus” va nih’oyat, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sadayn” kitoblaridagi malumotlar asosida ё zilgan. Lekin unda h’am Markaziy Osi ё ning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-si ё siy h’a ё tiga oid yangi, asl nusxada bwladigan malumotlar kwp. Qolaversa, birinchi daftar Koshg’ar, Qozog’iston, shuningdek, Movarounnah’r va Turkistonning XIV-XVI asr boshlaridagi si ё siy tarixini mukammal qamrab olishi bilan qimmatlidir. İ kkinchi daftar birinchisidan keskin farqli wlaroq, esdalik, xltiralar tarzida ё zilgan bwlib, Koshg’ar, Movarounnah’r, Afg’oniston h’amda Shimoliy Hindistonning XVI asrning birinchi yarmidagi tarixini wrganishda asosiy va qimmatli manbalardan h’isoblanadi. Muh’ammad Haydar va uning “Tarixi Rashidiy” asari wtgan asrning wrtalaridan beri ilmiy jamoatchilikning diqqat-etiborini jalb etib keladi. Uning ayrim qismlari uyg’ur, wzbek va rus tillariga tarjima qilingan. Asarning qisqartirilgan inglizcha tarjimasi bwlib, 1895 yili Londonda nashrdan chiqqan. Twla ruscha tarjimasi swz boshi va zarur izoh’lar bilan, 1996 yili Toshkentda chop etilgan. “Tarixi Rashidiy” asarining qwl ё zmalari Sankt-Peterburg, Toshkent, shuningdek, kwpgina xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|