Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
“Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn”
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 8.3.25. “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn”
“Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” (“ İ kki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki azim dar ё ning qwshilish eri”) nomli yirik tarixiy asar muallifi wz davrining yirik diplomati va tarixchi olimi Abdurazzoq Samarqandiydir. Uning twla ismi Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin İ sh’oq Samarqandiy (1413-1482 yy.) bwlib, Hirotdagi badavlat va nufuzli xonadonlarning biriga mansubdir. Tarixchining otasi Shoh’ruh’ h’uzurida qozi askar va imomlik lavozimida turgan. Abdurazzoq yaxshi wqib, fiqh’, tafsir, h’adis, arab tili, g’azal va tarix ilmlarini puxta egallagan, wz zamonasining etuk olimlaridan biri bwlib etishdi. Abdurazzoq Samarqandiy 1438 yili wzining qozi Azizuddinning arab tili grammatikasining bazi masalalari, yuklama va olmoshni tadqiq etuvchi “Risolayi Azudiya” kitobiga bag’ishlangan sharh’ini ё zib tamomladi va uni Shoh’ruh’ga taqdim qildi. Hukmdor asar bilan tanishib va ё sh olimdagi ulkan saloh’iyatni kwrib, uni saroy xizmatiga, devoni inshoga tayin qildi. Shu vaqtdan boshlab to 1463 yilga qadar Abdurazzoq Samarqandiy dastlab Shoh’ruh’, swngra Abulqosim Bobur (1451-1457 yy.) va boshqa Temuriy shah’zodalarning saroyida xizmat qildi. 94 Abdurazzoq Samarqandiy kwproq xorijiy davlatlar bilan olib boriladigan diplomatik ё zishmalarni h’ozirlash, shuningdek elchilik ishlari bilan mashg’ul bwlgan. Masalan, u Shoh’ruh’ davrida 1441 yili Janubiy Hindistonga elchi qilib yuboriladi. Kolikut shah’rida h’amda Vijayanagar rojaligida bwlib oradan ikki yil wtgach, 1444 yilning 27 dekabrida Hirotga qaytib keladi. Mazkur elchilik Temuriylar davlatining Hindiston bilan bwlgan munosabatlarini mustah’kamlash va rivojlantirishda katta rol wynaydi. Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston safari vaqtida kwrgan-bilganlarini twplab, bir xotira sifatida ё zib qoldirgan va bu malumot Temuriylar davlati bilan Hindistonning wsha vaqtlardagi ijtimoiy-si ё siy ah’voli, ayniqsa Hindistonning ijtimoiy va madaniy h’a ё tini wrganishda katta wrin tutadi. Abdurazzoq Samarqandiy 1447 yili Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan Gilonga bordi va uning h’okimi amir Muh’ammad bilan muzokaralar olib bordi. Wsha yili u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin Shoh’ruh’ning 1447 yil 12 martdagi vafoti tufayli bu tashrif amalga oshmay qoldi. Abdurazzoq Samarqandiy Abulqosim Bobur xizmatida bwlgan kezlarida uning h’arbiy yurishlarida, masalan, 1458 yili Mozandaron va 1454 yili Samarqand ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458 yili Hirotni egallagan Sulton Abu Said Mirzo uni 1463 yili Shoh’ruh’ xonaqosiga shayx qilib tayinladi va Abdurazzoq umrining oxirigacha wsha manzilda istiqomat qilib, asosan ilmiy ish bilan mashg’ul bwldi. Abdurazzoq Samarqandiy yirik tarixnavis olim sifatida h’am nom qoldirdi. U Eron, Wrta Osi ё va Wzbekistonning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy h’a ё tidan, shuningdek, Temuriylar davlatining qwshni mamlakatlar Hindiston, Xitoy va boshqalar bilan iqtisodiy, si ё siy va madaniy aloqalari tarizidan baxs yurituvchi “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” deb ataluvchi asari bilan mashh’ur bwldi. Kitob 1467-1470 yillar orasida yakunlangan. “Matla us-sadayn” ikki qism – daftardan iborat: 1) Elxon Abu Said (1316- 1335 yy.) davridan to Amir Temurning vafoti va Xalil Sultonning Samarqand taxtiga wtirishigacha, yani 1405 yilgacha bwlgan davr tarixi va 2) Shoh’ruh’ning 1405 yili Hirotda Temuriylar imperiyasining oliy h’ukmdori deb elon qilinishidan to Temuriy Abu Saidning 1469 yili wldirilishigacha bwlgan tarixi. Asarning 1427 yilgacha bwlgan davrni wz ichiga olgan qismi kompilyatsiya bwlib, Hofizi Abruning “Majmu at-tavorix” kitobi asosida ё zilgan. Asarda voqealar xronologik tartibda, yilma-yil ba ё n qilingan. Bu h’ol kitobdan foydalanishda katta qulayliklar tug’diradi, albatta. “Matla us-sadayn”ning qwl ё zma nusxalari Sankt-Peturburg, Toshkent, Dushanbe va Angliya, Frantsiya, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. Asarning ikkinchi davtari matni Muh’ammad Shafe tarafidan 1941 va 1949 yillari Loh’ur shah’rida chop etilgan. Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari ba ё n etilgan qismi h’amda ikkinchi davtarning 1405-1427 yillar voqealarini wz ichiga olgan birinchi qism-juz A.Wrinboev tarafidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va 1969 yillari chop etilgan. 95 “Matla us-sadayn” asarining ikkinchi qismi, xususan uning 1427-1469 yillar voqealarini wz ichiga olgan qismi yangi bwlib, Eron, Markaziy Osi ё va Wzbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-si ё si“Matla us-sadayn”y tarixi va madaniy h’a ё tini wrganishda asosiy manba vazifasini wtaydi. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|