70
davrida mwg’ud h’ukmdorlari mah’alliy ah’oli bilan
yaqinlashish maqsadida islom
dinini qabul qildilar. Natijada, 1266 yili xon h’amda bazi mwg’ul urug’lari
(masalan, jaloiriylar) Ettisuvdan Movarounnah’rga kwchib wtdilar. Bu h’ol wz
navbatida tarqoqlik va parokandalikka olib keldi. X1U asrning 50-yillariga kelib,
Chig’atoy ulusi ikkiga ajralib ketdi – Ettisuv va Koshg’arda qolgan mwg’ullar
mustaqillik elon qilib, wz davlatlarini tuzib oldilar. Bu davlat tarixda Mwg’uliston
ёki Jete nomi bilan mashh’urdir.
Mwg’ullar h’ukmronligi yillarida Movarounnah’r xalqi ikki tomonlama –
mwg’ul h’ukmdorlari dorug’alar, bosqoqlar h’amda mah’alliy er egalari zulmi
ostida qoldi. Ular asosiy daromad solig’i xirojdan tashqari talaygina boshqa soliq
va jarimalar –dorug’agi, sar shumor, ulufa, tamg’a, qupchur yasog’i, tag’or, bigor
va boshqalarni twlashga majbur etilgan edilar.
Og’ir chorakorlik meh’nati, mwg’ul h’ukmdorlarining beboshligi
meh’natkash xalqning sabr kosasini twldirdi. Buxoro
viloyatining xalqi kosib
Mah’mud Tarobiy va iloh’iёt olimi Shamsuddin Mah’bubiylarning atrofiga
uyushib, 1238 yili qwzg’olon kwtardi, lekin qwzg’olon boshqa shah’ar va
viloyatlarga ёyilmadi. Natijada Buxorodagi qwzg’olon Ettisuv va Xwjanddan İldiz
nwёn h’amda Chuqan qurchi boshchiligida yuborilgan mwg’ul qwshini tomonidan
bostirildi.
XIV asr ikkinchi yarmiga kelib Chig’atoy ulusining janubiy-g’arbiy qismini
tashkil etgan Movarounnah’rda siёsiy tarqoqlik yanada kuchaydi. Bu ayniqsa amir
ul-umaro Qazag’on vafotidan (1358 yili) keyin kuchayib, mamlakat mayda
qismlarga bwlinib ketdi. Masalan, Shah’risabzda Xoji barlos mustaqillik
bayrog’ini kwtardi. Xwjandda Boyazid jaloir mustaqillik elon qildi.
Balxda Amir
Xusayn xon kwtarildi, Shibirg’onni Muh’ammad Apardi egalladi. Xuttalonda
Kayxusrav wzini podshoh’ deb elon qildi. Badah’shon mah’alliy h’ukmdorlar –
Badaxshon shoh’lari qwliga wtdi.
Feodal tarqoqlikdan barlos amirzodalaridan Amir Temur ustalik bilan
foydalandi va 1370 yili oliy h’okimiyatni qwlga oddi. 1370-1378 yillari u
mamlakatdagi tarqoqlikni tugatib, Movarounnah’r va Xorazmni wziga
bwysundirdi. 1381-1402 yillari Amir Temur qwshni mamlakatlar ustiga h’arbiy
yurish qilib, Eron,
Kavkaz orti, İroq, Kichik Osiё va Shimoliy Hindistonni istilo
qildi, Oltin Wrda xoni Twxtamishga (1376-1395- yy.) qaqshatich zarba berib, uni
poytaxti Saroy Berkani egalladi.
Amir Temur va Temuriylar davlati mayda uluslarga bwlingan h’olda idora
qilindi. Masalan, Amir Temur saltanati twrt qismga bwlingan edi: Xuroson, Jurjon,
Mozandaron va Seiston (markazi Hirot shah’ri) Shoh’ruxga; G’arbiy Eron,
Ozarbayjon, İroq va Armaniston (markazi Tabriz), Mironshoh’ga; Fors, yani
Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz), Mironshoh’ga; Fors, yani Eronning
janubiy qismi (markazi Sheroz), Umarshayxga; Afg’oniston va Shimoliy Hindiston
(markazi G’azni, keyinchalik Balx), Pirmuh’ammadga suyurg’ol (shah’zoda
amirlarga toju taxt oldidagi katta xizmatlari uchun shartli tarzda inom qilingan er-
suv va uni idora qilish h’uquqi berilgan edi.
Amir Temur vafotidan (1405 yil 18 fevral) keyin 1409
yilgacha wzaro
kurash davom etdi. Shoh’ruh’ Mirzo (1409-1447- yy.), Mirzo Ulug’bek (1409-
71
1449- yy.), Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Husayn Mirzo (1459-
1506- yy.) davrida davlat nisbatan markazlashgan edi va xalqaro obrwga h’am ega
edi.
XV asrning 80- yillaridan boshlab, wzaro h’amjih’atlik juda susaydi.
Movaronnah’rning bir wzida deyarli uchta mustaqil davlat bwlib, ularda Sulton
Abu Said Mirzoning wg’illari Sulton Ah’mad Mirzo Samarqandda, Umarshayx
Mirzo Farg’onada va Sulton Mah’mud Mirzo Hisor, Xuttalon h’amda
Badaxshonda h’okimi mutlaq h’isoblanar edilar.
Amir Temur va Temuriylar davrida h’am er-suv h’amda h’uearmandchilik
korxonalarining katta qismi podshoh’ xonadoni va
badavlat kishilar qwlida bwlib,
meh’natkash xalq ularning erini ijaraga olib kun kechirar edi. Ular xiroj, dorug’agi,
mirobona, jon solig’i, avorizot, boj, tamg’a, zakot, peshkash, sovari kabi soliq va
jarima twlashga, h’ukumat va katta er egalarining turli-tuman yumushlarini
bajarishar edilar.
Amir Temur davrida davlat tepasida rasman
Chingiz avlodidan bwlgan
Suyurg’atmish (1370-1380- yy.) va Sulton Mah’mudxon (1380-1402- yy.) turdi,
lekin amalda butun h’okimiyat Amir Temur qwlida edi. Keyincha xon kwtarish
tartibi bekor qilindi va oliy h’ukmdor wzini podshoh’ deb elon qildilar. Viloyat va
tumanlarda h’okimiyat markaziy h’ukumat tarafidan tayinlangan dorug’alar
qwlida bwldi. Davlat ishlari asosan turli muassasa – devonlar, devoni oliy –
markaziy ijroiya organi, devoni mol – moliya ishlari mah’kamasi va devoni
tavochi - h’arbiy ishlar mah’kamasi va boshqalar qwlida bwlgan. Din, shariat bilan
bog’liq ishlar qozi va shayxulislom qwlida edi.
Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnah’rdagi
Samarqand,
Shah’risabz, Buxoro kabi shah’arlar iqtisodiy va madaniy jih’atdan wsdi,
h’unarmandchilik va savdo sotiq rivoj topti. Movarounnah’rining Xitoy, Hindiston,
Arabiston mamlakatlari, Mwg’uliston, Oltin Wrda va Evropa mamlakatlari bilan
iqtisodiy va madaniy aloqalar kengaydi. Bu davrda ilm-fan va madaniyat
rivojlandi. Bu davrda Nizomiddin Shomiy va Hofizi Abru, Sharafuddin Ali
Yazdiy
va Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond va G’iёsiddin
Xondamir kabi muarrix olimlarni, Alisher Navoiy va Abdurah’mon Jomiy, Bisotiy
Samarqandiy va Xoja İsmatulla Buxoriy, Shayx Ah’mad Suh’ayliy va Kamoluddin
Binoiy kabi juda kwp istedodli shoir va olimlarni etishtirdi.
8.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar
Xoja Ah’rorga tegishli vasiqa va vaqfnomalar. Bu turdagi h’ujjatlar kwp va
ular arxiv va muzeylarning fondlaridan, shuningdek qwlёzma kitoblar saqlanaёtgan
kutubxonalardan topish mumkin. Yirik sharqshunos olima O.D.Chexovich (1912-
1982- yy.) Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik
instituti va Wzbekiston Respublikasi Davlat arxivi fondlarida saqlanaёtgan
vasiqa
va vaqfnomalar fondini kwp yillar davomida qunt bilan wrgandi va ular ichida
Xoja Ubaydulla Ah’rorga tegishlilarini ajratib olib, matni va ruscha tarjimasi, va
maxsus tadqiqot bilan birga qwshib 1974 yili “Samarkandskie dokumentı XV-XVI
vekov” nomi bilan nashr etdi.