Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

837

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dövrdə konkret mənasını itirərək məcazlaşır və digər komponentlə birlikdə yeni mənanın ya-

ranmasına xidmət edir. 

Əsl somatik frazeoloji vahidlər milli səciyyə daşıyır. Bu tip frazeoloji vahidlər hər bir 

xalqın həyat və yaşayış tərzi, sənəti-peşəsi, mifik rəvayətləri, dini və mövhümi təsəvvürləri, 

adət-ənənəsi, dünyagörüşü ilə bağlıdır. 

Somatik frazeologizmlər təkcə türk dillərində deyil, başqa müxtəlifsistemli dillərdə də 

geniş yer tutur.  

 “Baş” somatizmi insanın zehni fəaliyyətini və düşüncə tərzini simvolizə edir. “Baş” sözü 

ilə işlənən frazeoloji birləşmələr olduqca çoxdur. Bu somatizmlər bütün hind-avropa dillərin-

də müşahidə edilir. Azərbycan dilində “baş” komponenti ən məhsuldar olan komponentdir. 

Bu söz ilə yaranan frazeoloji birləşmələr frazeologizmlərdə birinci yeri tuturlar.  

Rus, azərbaycan və türk dillərində bu söz çoxmənalı sözdür və  əsasən də  bədən üzvü 

nəzərdə tutulur. Lakin bu söz ağıl, dərrakə kimi də işlədilir. İkinci məna frazeoloji birləşmələ-

rin işlənməsində daha aktiv rola sahibdir. Qeyd edək ki, bu söz köhnə slavyan dilində «глава» 

formasında işlənmiş və müasir rus dilində «голова» sözünün bu ilkin forması işlənmir.  

Bu sözün məcazi mənada işlənməsindən insanın müəyyən yaşam forması olan həyat və 

ölümlə bağlı bir sıra frazeloji birləşmələr yaradılmışdır, məs, сломать себе голову - boynunu 

sındırmaq,özünü öldürmək - kafasını  kırmak  и  сломать  голову  /за  что-нибудь - ayağının 

altına baxmaq.  

Bu söz frazeoloji birləşmənin  əsas sözünü təşkil  edir. “Baş” leksemi özünün spesifik 

funksional-semantikasına görə çoxlu frazeoloji birləşmələr yarada bilir, lakin bunların hamısı 

eyni mənanı daşımır. Hər üç dildə bu sözün məcazi mənası frazeoloji birləşmələr yaranmasın-

da daha məhsuldar fəaliyyət göstərir. Məs, умная голова - ağıllı,kafası işləyən - kafası çalışan 

и пустая голова  - boş bəyinli - boş kafalı. 

“Baş” lekseminin semantik strukturu özünü həm pozitiv, həm də neqativ cəhətdən 

büruzə verir, məs, с царем в голове - başında ağlı var, ağlı-kamalı var - aklı başında olmak; 

без царя в голове - ağıldan kəm,ağıldan qıvraq - akılsız,aklı başında olmayan.  

“Baş” komponenti ilə  işlənən semantik frazeologizmlərin çoxsaylı qrupları insanın 

fiziki və psixi durumu ilə bağlıdır, məs, baş ağrısı, yorğunluq, baş gicəllənməsi və s. Məsələn, 

голова  закружилась    -başı gicəlləndi - baş dönmek; мутится/помутилось  в  голов - ağlı 

qarışmaq - aklı karışmak,aklı bulanmak. İnsanın psixi vəziyyətini ifadə edən frazeoloji 

birləşmələr, məs,  Хоть  головой  об  стенку  бейся - istəyirsən özünü qaldır göyə vur yerə, 

istəyirsən başını divara döy - başını duvara vurmak,başını sağa sola vurmak; Вешать голову - 

başını aşağısallamaq,ruhdan düşmək - başı aşağıya düşmek,başını sallamak, голова не болит 

- nə  vəcinə,başı  ağrımır - başı  ağrımamak,umursamamak  обозначает  отсутствие  забот, 

переливаний. Maraqlı olan faktlardan biri də budur ki, aşağıdakı frazeoloji birləşmələr həm 

həqiqi, həm də  məcazi mənada işlənmişdir , məs,  голова  болит  (за  него,  о  ком-чем) - 

vəcində olmaq,almaq - başı ağrımak,umurunda olmak. Bunlar insanın həm fiziki və həm də 

psixi vəziyyətinə aid ola bilər. Belə frazeoloji birləşmələr hər üç dildə üçüncü bir qrup 

yaradırlar, məs,  голова  пухнет - (adamın)başı  şişir - başını  şişirmek. Hər üç dildə elə 

frazeoloji birləşmələr vardır ki, onlar fiziki bir şeyə aid olsalar da, həqiqi mənada işlənə 

bilmirlər, məs,  кровь  бросилась  в  голову - qan vurub başına,cin vurub başına,qan vurub 

beyninə - başından kan akmak. Demək olar ki, məcazi mənada işlənən bütün frazeoloji 

birləşmələr həm struktur və həm də semantik cəhətdən eyni formadadırlar.  

İnsan həyatına aid frazeoloji birləşmələr daha məhsuldardırlar, məs, заплатить головой 

- başına qurban vermək(bir  şəydən ötrü) - başına kurban vermek,başına kurban adamak; 

Ругаться  /поругаться  головой - başına qışqırmaq üstüne bağırmak;  Дать  голову  на 

отсечение - uğruna başını vermək - başını kurban etmek.  

 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

838

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

KÖŞƏ YAZILARINDA (FƏRDİ ÜSLUB NÜMUNƏSİNDƏ)                       

ÜSLUB PROBLEMİ 

 

Fərid İBRAHİMLİ 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Köşə yazarlarının üslublarında oxşar və  fərqli cəhətlər özünü göstərir. Oxşar, ümumi 

cəhətlər üslubi fiqurlardan, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən, leksik-semantik qatdan istifadə  

baxımından özünü göstərir. Həmçinin köşə yazarlarının çıxış etdiyi mətbu orqanların xitab 

etdiyi ictimai sinfə, mətbu orqanın baş verən ictimai-siyasi hadisələrə münasibətindən asılı 

olaraq yazarların üslublarında ümumi çalarlar yaranır. Köşə yazarlarının üslubunda olan 

ümumi çalarlar yazarların fərdi üslublarında oxşar dil materialından və üslubi priyomdan 

istifadənin ortaya çıxmasına səbəb olur.  İctimai düşüncə  cəhətdən fərqlənən qəzetlərin 

yazarlarının üslublarında isə ortaq cəhətlər az, fərqli cəhətlər çox olur. Narazı kütləyə xitab 

edən mətbu orqanın yazarları daha çox tənqid dilindən, satirik və satirik-yumoristik dildən, 

pamflet ünsürlərindən, ezop fəndindən istifadə edir. Hakim sinfə xitab edən  hər  hansı  

şəxslərin maddi və    mənəvi maraqlarını müdafiə edən qəzet yazarları isə daha çox şablon 

mətndən istifadə edirlər. Onların fərdi yaradıcılıqları aydın görsənmir. Bir çox hallarda tənqid 

dilindən istifadə etsələr belə  yazılarının  əsasını  şərhçilik təşkil edir. Onlar ictimai, siyasi, 

iqtisadi hadisələrə    qəzet mövqeyindən irəli gələn  şərhlər verirlər. Beləliklə, mətbuatımızda 

fərdi üslublarla yanaşı ayrı-ayrı  qəzet üslubları formalaşıb inkişaf edir. Hər qəzetin 

özünəməxsus dil zənginliyi özünü göstərir. Yazı texnikası ümumilikdə müəllifin fərdi 

üslubunu səciyyələndirir. Ancaq yazı texnikası  fərdi üslubun eynisi deyildir. “Fərdi üslub 

nədir?” sualına dilçilik ədəbiyyatlarında bir çox cavablara rast gəlinir.  Üslub “bəlli bir du-

yum, görüş ve biliyə sahib olan sənətçinin həyatı boyunca əldə etdiyi təcrübə və qabiliyyət-

lərlə seçdiyi problemi, biçim ve məzmuna uyğun vasitə və üsullar istifadə edərək özünə xas 

bir üsulla hördüyü kəlmələrlə anlatmasından doğan bir ədəbi dəyər ünsürü və ölçüsüdür” 

(Ahmet Çoban, Edebiyatta Üslup Üzerine, s. 10, Akçağ Yay., Ankara, 2004 ). Yazarların fərdi 

üslubları köşə yazılarının forma olaraq ümumi xüsusiyyətlərindən kənara çıxa bilməsə  də, 

köşə yazıları janr yox,  məhz forma olduğundan müəlliflərə daha  geniş imkanlar verir. Qəzet 

səhifəsində müəllif üçün ayrılmış yerdə, yazar adi məqalə, felyeton, bəzən də, pamflet yazır. 

“Gərək ki, 6-7 il əvvəl yazıçı-publisist Nərmin Kamal yazmışdı ki, İspaniyada 500-dən artıq 

bayram var və bunlar istər ölkə,  istər bölgə səviyyəsində keçirilir. Belə çıxırdı ki, matadorlar 

ölkəsində hər gün bayramdır, hətta çox vaxt bir günə iki bayram düşür. 

Bu yerdə bizim  oxucu  dərhal folklora əl atacaq və ilk reaksiyası belə olacaq: “Dəliyə 

hər gün bayramdır”. Sonra mentalitet, milli dəyərlər keşikçiləri deyəcəklər ki, eh, onlara nə var, 

arsız adamlardır, bütün günü çalıb-oynayır, atdanıb-düşürlər,  elə yüngüllük bizə  yaraşmaz. 

Bu cür  başqa ölkələr də var. Məsələn, nə vaxt baxırsan, Braziliyada karnavaldır, yüz 

minlərlə insan küçələrə tökülüb dingildəyir, oxuyur, deyir, gülür,  şoular göstərirlər. 

Bu o demək deyil ki, onların sosial problemləri yoxdur. Xeyr, var, amma onlar müxtəlif 

sosial problemlərə görə qanlarını çox  da  qaraltmır, keflərindən qalmırlar. 

Biz,  əlbəttə  fərqli camaatıq, ciddi ağırtaxtalı xalqıq, yüngülməcaz, fıştırığa oynayan 

deyilik. Ona qalsa, bizdə  də bayram çoxdur, amma bizdə  əsasən qara bayramlardır.  İşğal 

olunmuş rayonlarımızın işğal günlərinin hər biri bizim üçün ağlaşma günləridir. Hələ bunun 

qətliam, vertolyot qəzası, metro terroru günləri də var. Biz o dərdləri hər il çəkirik, kütləvi şə-

kildə oturub ağlaşmasaq da, özümüzü ağlamsınmış, təsirlənmiş kimi göstəririk.” (Samir Sarı 

“Göyçayda nar bayramı, Vəngdə qoduq cıdırı”, Yeni Müsavat, səh.4, 03.11.2014, №270) Bu 

nümunədə müəllifin fərdi üslubu aydın seçilir. Müəllifin təfəkkür tərzi mövzuyla bağlı konk-

---