22
sərvətin mənbələrinin axtarılıb-tapılması idi.
Marjinalistlər və onların bir qolu olan riyazi məktəbin («Avstriya məktəbi»)
nümayəndələri (K. Menger, Y. Bem-Baverk, U. S. Cevons, L. Valras, V. Pareto,
L. V. Kontoroviç, C. Klark) digər iqtisadi hadisə və pros-eslər kimi, iqtisadi artıma
da istehlakçı nöqteyi-nəzərindən və son hədd'faydalılığı prizmasmdan yanaşırdılar.
Onlara görə, məhsul istehsalınm hansı həcmə qədər artırılması həddi bu məhsulun-
hər bir vahdinin son hədd faydalılığı ilə müəyyən edilir. Bu məktəbin
nümayəndələrindən iqtisadi hadisələrə ilk dəfə riyazi aparatı tətbiq etməyə cəhd
edən ingilis iqtisadçısı və statistiki Uilyam Stenli Gevonsu (1835-1882) və
Leon Valrası (1834-1910) xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Cevons özünün dəyər
qanunu, nemətin son hədd faydalılığı, mübadilə qanunu və Günəşin aktivliyinin
işgüzar aktivliyə və iqtisadi artıma təsirinin tədqiqi ilə məşhurdur. lk dəfə tələb və
təklif nəzəriyyəsi əsasında ümumi iqtisadi tarazlıq modelini təqdim edən Leon Valras
(1834-1910) olmuşdur. Məhz Valrasın ümumi iqtisadi tarazlıq modeli əsasında sabit
qlobal dinamik tarazlıq, iqtisadi artımın tipləri və amilləri tədqiq olunmağa başladı.
Bu alimin ideyalarınm təsiri altmda iqtisadi artımın neoklassik konsepsiyalarını
hazırlayan tədqiqatçılar yarandı. Valrasm modelinə müstəsna dərəcədə böyük
ə
həmiyyəti onun şagirdi V. Pareto, həmçinin P. Samuelson, Y. Şumpeter, V.
Leontyev vermişdir
1
.
Keynsin nəzəriyyəsi XX əsrin iqtisadi nəzəriyyələri arasında iqtisadi fıkrin
inkişafında ən dərin iz buraxan nəzəriyyədir. Keyns A. Smit, Rikardo və K. Marksla
yanaşı, iqtisad elminin inkişafına həlledici təsir etmiş ən ciddi tədqiqatlar ilə məşğul
olmuşdur. Keynsin ilk tədqiqatları pul, pul tədavülü ilə əlaqdər olmuşdur. Sonradan
alim öz diqqətini səmərəli artımın makroiqtisadi problemlərinə yönəltmişdir. Keyns
daha tam təşkildə səmərəli tələb və onun artımı problemlərini tədqiq etmişdir .
Keynsçiliyin Ortodoksal keynsçilər (C. Xiks, A. Fillips), Neokeynsçilər (R.
Harrod, E. Domar, E. Hansen), Sol keynsçilər (N. Kaldor, P. Sraffa, C. Robinson),
Postkeynsçilər (P. Devidson, X. Minski, R. Klauer), Yeni kembric məktəbi (U.
1
rycetiHOBP.M., ropöaneBa K3.B., PaöueBa B.M. McTopHa əKOHOMHMecxnx yneHMH: Y^eÖHHK / üo/ı o6m. pea.
KD.B.FopöaHeBOH. M.: Hncjjpa-M, 2014, 252 c.
23
Qodli, K. Kutts, M. Fezerston) kimi əsas istiqamətləri vardır.
Keyns nəzəriyyəsinin əsas istiqamətəlrindən olan neokeynsçilərin (E. Domar və R.
Harrod) və postkeynsçilərin (N. Kaldor) iqtisadi artım modelləri iqtisadi artım
haqqında görüşlərin və modellərin inkişafı baxımından çox mühüm ohəmiyyət kəsb
edir. Ümumiyyətlə, Keyns ideyalarının sonrakı inkişafı R. Harrod və E. Domann adı
ilə bağlıdır. Domar «iqtisadi artım haqqında orçerklər» (1956) kitabmda Harroddan
fərqli olaraq, kapital yığımı prosesində üstün şəkildə bazarın lııtumunun dəyişməsini,
yəni geniş təkrar istehsalı nəzərdən keçirirdı. Həm I larroda, həm də Domara görə,
iqtisadi artım tempi yalnız bir faktorun-kapital yığımımn funksiyasıdır.
V. Leontyev (1906-1999) tərəfindən təklif edilmiş «Xərclər-buraxılış» nıodeli də
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Modeldə iqtisadiyyat 44 şərti bölməyə nynlır və onlar
arasında olan qarşılıqlı əlaqələr xətti tənliklərlə ifadə edilir. Modelin mürəkkəb
olmasına baxmayaraq, 60-cı illərdən başlayaraq BMT, Dünya Bankı, habelə ABŞ
ondan geniş istifadə etməyə başladılar .
Solou modeli qərbdə ən geniş yayılmış iqtisadi artım modellərindən biridir. Bu
model qənaətin, əhalinin və texnoloji tərəqqinin artımının zamana görə istehsalın
həcminin artımına necə təsir etdiyini göstərir. Modelin əsas xüsusiyyətiondan
ibarətdir ki, burada istehsal funksiyası və istehlak funksiyasıbirləşdirilmişdir. Solou
modelində kapital yığımınm iqtisadi artımı, bununla da əhalinin həyat səviyyəsinin
yüksəlməsini necə təmin etdiyi göstərilir. Solou modeli artımın Keyns tipli
modellərinin məhdudiyyətlərini (nöqsanlarmı) aradan qaldırdı və makroiqtisadi
proseslərin xüsusiyyətlərini daha dəqiq təsvir etdi. R. Solougöstərdi ki, Keyns tipli
modellərdəki dinamik tarazlığm stabil olmamasmın səbəbi bıı odeilərdə istehsal
faktorlarınm bir-birini qarşılıqlı əvəz edə bilməməsidir. Keyns
tipli
artım
modellərindən (məsələn, Domar-Harrod modelindən) fərqli olaraq, Solou öz
modelində istehsal funksiyası kimi Leontiyev funksiyasmdan dcyil, Kobb-Duqlas
funksiyasmdan istifadə etmişdir ki, burada da istehsal lüktorları-kapital və əmək
qarşılıqlı əvəz olunandır.
Keynsin
ə
nənəvi
modeli
məcmu
tələb ilə
məcmu
təklif
ə
yrilərindən ibarət olub, nflyasiya iqtisadi artım münasibətini dəqiq təsvir edir. Bu
24
modelə görə, qısa müddətli dövrdə məcmu təklif əyrisi yuxarıya doğru hərəkət edir,
lakin şaquli vəziyyət almır. Əgər məcmu təklif əyrisi şaqulidirsə, iqtisadiyyatda
tələbin dəyişməsi yalnız qiymətlərə təsir edir, əks halda məcmu tələbdəki dəyişiklik
həm |qiymətə, həm də məhsula təsir göstərir. Bu fakt onunla təsdiqlənir ki, bir sıra
amillər qısa müddət ərzində həm məhsul istehsalınm səviyyəsinin, həm də
nflyasiya səviyyəsinin artmasma səbəb olur. Bu amillərə gözləmələr, iş qüvvəsi,
digər istehsal amillərinin qiymətlərindəki dəyişiklik, maliyyə və valyuta siyasəti
sahəsindəki dəyişiklik aiddir. Qısamüddətli dövrdən hipotetik uzunmüddətli
dövrədək yerdəyişmə zamanı yuxarıda göstərilən amillər və bu amillərin «dayamqlı
vəziyyət»dəki «şok»u iqtisadiyyatdakı tarazlığı pozur. Bu «dayanıqlı vəziyyət»də
«heç nə dəyişmir». Qısamüddətli dövrdə «dinamik tənzimləmə» nıəcmu tələb və
məcmu təklif əyrilərinin tənzimləmə yoluna gətirib çıxarır ki, bu da nflyasiya ilə
iqtisadi artım arasındakı ilkin müsbət əlaqəni göstərir. Lakin sonuncu hissədə (klassik
hissədə) nflyasiya ilə iqtisadi artım arasındakı müsbət əlaqə pozulur. Beləliklə,
Keyns və onun ardıcılları belə hesab edirlər ki, zəif nflyasiya iqtisadi artımı
stimullaşdırır. Qiymətlərin ləng, daimi artımı firmalara əlavə mənfəət əldə etməyə
imkan verir, onlar investisiya qoymaqda və istehsalın genişləndirilməsində maraqlı
olurlar. Bu proses resurslarm tam məşğulluğu təmin olunanadək davam edir.
Monetarçılar pul-kredit münasibətlərinin nflyasiyadakı kəskin rolunu təkrarən
qeyd edirlər. Onlar nflyasiya iqtisadi artım əlaqəsinə uzunmüddətli təklif nöqteyi-
nəzərindən yanaşaraq, problemi pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi və pulun netrallığı
nəzəriyyəsi əsasında izah edirlər. M. Fridman təklif edir ki, cəmiyyətdə nflyasiya o
vaxt yüksəlir ki, məcmu pul kütləsi məhsulun həcmindən çox olur. nflyasiyanın
kapital yığımına, investisiyaya, ixraca təsiri ölkənin artım normasma pis təsir
göstərə bilər. Beləliklə, monetarçılar elə hesab edirlər ki, uzunmüddətli tiövrdə
qiymətlər pul kütləsinin artımına təsir edir, lakin iqtisadi artıma heç bir real tssir
etmir. Əgər pul kütləsinin artımı iqtisadi artımdan çoxdursa, deməli «lazımlı
nflyasiya» (yəni təhlükəsiz nflyasiya) dövrü başa çatmışdır və bundan sonrakı
nflyasiya iqtisadi artım üçün təhlükəlidir.
Neoklassiklər və artımın endogen nəzəriyyəsinin tərəfdarları isə nflyasiyanın
Dostları ilə paylaş: |