19
Ə
gər pulun miqdarı çoxdursa, onda faiz dərəcəsi mütləq aşağı düşəcəkdir,
qiymətlərin ətalətliliyi hipotezində (1.1)-yə görə, bu zaman kapitalın son
həddməhsuldarlığı (∂ F/ ∂ K
) azalacaqdır. Beləliklə, mənfəət
normasının
aşağı düşməsikapitalın son hədd məhsuldarlığım aşağı salacaqdır ki, bu da
investisiya amtəələrinə tələbin artmasma şərait yaradacaqdır. Deməli, pul kütləsinin
o qədər ən böyük olmayan artımı investisiya əmtəələrinə tələbin artmasma, bu da öz
növbəsində istehsalın artımına və işsizliyin azaldılmasına səbəb olacaq .
nflyasiya mexanizminin məcmu tələb vəməcmu təklif modelləri
çr>rçivəsində təhlili göstərir ki, nflyasiyanın xarakteri və tempi əsas
makroiqtisadi parametrlərin dinamikası ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Bu baxımdan
Keyns nəzəriyyəsinə əsaslanan nflyasiya modellərindən biri də ilk dövrlər nominal
ə
mək lıaqqı və işsizlik səviyyələri arasındakı, daha sonralar isə nflyasiya ilə işsizlik
Hoviyyəsi arasındakı əlaqəni ifadə edən Fillips əyrisidir. Qeyd edək ki, nflyasiya ib
işsizlik arasındakı əlaqəni ilk dəfə rvinq Fişerin tədqiq etməsinə baxmayaraq,
Iqtisad elmi tarixində bu asılılığın öyrənilməsi A. U. Fillipsin adı ilə bağlıdır. O, ilk
dolə olaraq empirik təhlil əsasında ( ngiltərənin 1961-1913-cü illəri əhatə edən
ılövrdəki statistikası əsasında) işsizlik səviyyəsi ilə nominal əmək haqqınm
tloyişməsinin illik faizi arasında sıx qarşılıqlı əlaqə ilə xarakterizə olunan
qanunauyğunluq tapmışdır. Belə ki, Fillips əyrisinin klassik forması aşağıdakı
pkildə olmuşdur:
w
t
- w
t-1
/w
t-1=const (1. 12)
Burada w, və w, _, - müvafıq olaraq t və t-1 dövründə əmək haqqı ılnvkası,
u -
faktiki işsizlik səviyyəsi,
b -
nominal əmək haqqınm cari işsizlik səviyyəsinə reaksiyasmm müəyyən edən
parametrdir.
Fillipsin klassik əyrisi praktikada müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Hclə
ki, nominal əmək haqqı dövlətin iqtisadi siyasətinin məqsəd funksiyasma tluxil
olmadığından,
göstərilən
asılılıqdan
siyasi
məsələlərin
həllərinin
npiimallaşdınlmasında istifadə etmək olmur. Bu kimi səbəblərdən amerikan
Iqlisadçıları P. Samuelson və R. Solou 1960-cı illərdə Fillipsin klassik əyrisini
20
ınodifıkasiya edərək sübut etmişlər ki, nominal əmək haqqı tempini (w) »|iymətlərin
artma tempi (P) ilə əvəz etmək olar. Yəni klassik Fillips əyrisi nşağıdakı şəklə
düşmüşdür:
P = h(u -u*) (1. 13)
Burada P - nflyasiyanın artım sürəti,
u* -
təbii işsizlik səviyyəsi,
h- nflyasiyanın artım sürətinin cari işsizlik səviyyəsinə reaksiyasmın nuıəyyən
edən parametrdir.
Bu asılılıq praktik cəhətdən daha əlverişlidir, belə ki, qiymətlərin artım sürəti
dövlətin iqtisadi siyasətinin məqsəd funksiyasma daxildir [10, 218].
Daha sonralar monetaristlər (M. Fridmen və E. Felrs) Fillips əyrisinə inllyasiyanm
gözlənilən tempi və şok təklif anlayışlarmı daxil edərək iqlisadiyyatdakı staqflyasiya
vəziyyətini izah etməyə nail olmuşlar. Beləliklə, iırllyasiya gözləməsini (P
e
)
nəzərə
alan Fillips əyrisini aşağıdakı kimidir:
P = P
e
- h(u-u*)
(1-14)
Qeyd etmək lazımdır ki, Fillips əyrisi üzrə nflyasiya ilə işsizlik arasındakı
jnənəvi əks əlaqə şok təklif və nflyasiya gözləmələrinin dəyişməsi kimi hallarla
slaqədar olaraq pozula bilər. Müasir dövrdə Fillips əyrisinin modifıkasiyaya uğramış
formaları kimi «şəklidəyişmiş Fillips əyrisi» və Kordonsun «Üçbucaq modeli»ndən
geniş istifadə edilir.
Monetarçılar nflyasiya proseslərinin modelləşdirilməsində və təhlilində pulun
kəmiyyət nəzəriyyəsinin tənliyindən geniş
istifadə edirlər:
P*Y = M*v
(1. 15)
Burada M - dövriyyədə olan pulun ümumi kütləsi,
v - il ərzində pulun dövretmə sürəti,
P -
baza ilinin qiymətinə nəzərən qiymətlərin ümumi səviyyəsi,
Y -
baza ilinin dəyişilməz qiymətləri ilə UDM-in kəmiyyətidir.
(1. 14) tənliyi makroiqtisadi tarazlığı, yəni məcmu tələb ilə məcmu təklif n
tarazlığmı ifadə edir. Bu tənliyə görə nflyasiya ya tələb, ya da təklif (xərclər)
21
nflyasiyası tipində təzahür edə bilər. Real iqtisadi həyatda bu iki tipi bir- hirindən
ayırmaq çox çətindir [36, 241-242]. Monetarçı baxışlara görə, iqtisadiyyatda
nflyasiya əsasən pula olan real tələb ilə müqayisədə pul təklifı nrtıqlığı zamam, yəni
pul kütləsinin artım tempi (pulun dövr sürətini nəzərə almaqla) milli gəlirin artım
tempini ötüb-keçən halda müşahidə edilir.
iııHyasiyası yaranır, ya da məcmu tələbə nisbətdə məcmu təklif azalar, bu zaman isə
xərçlər
qtisadiyyatda nflyasiya spiralı mövcud olan zaman tələb nflyasiyasmın
xiisusi halı ortaya çıxır. nflyasiya spiralı əsasən, özünü «qiymət-əmək haqqı spiralı»
formasmda biruzə verir. Bu mexanizm aşağıdakı kimi baş verir: istehsal
i'esurslarmın (məsələn, enerji daşıyıcılarınm) qiymətinin yüksəlməsilə istehsalın
hncmi azalır və nəticədə məcmu təklif əyrisi sola sürüşür. Məcmu təklif məcmu
lələbdən az olduğundän, qiymətlərin səviyyəsi yüksəlir. Qiymətlərin səviyyəsi
yüksəldiyindən, əsasən həmkarlar ittifaqlarınm təsiri ilə nominal əmək haqqı urtırılır
ki, bu da bir tərəfdən məcmu pul kütləsini artırdığından, tələb əyrisini sağa
slirüşdürür, digər tərəfdən isə istehsalın həcminin daha da azalmasma səbəb olur.
Nəticədə məcmu tələblə məcmu təklif arasındakı disbalans daha da ilərinləşdiyindən
qiymətlərin səviyyəsi yenidən yüksəlir .
Məcmu tələb ılə məcmu təklifin dinamik funksiyasma əsaslanan nflyasiya
ınodelləri nflyasiya probleminin tədqiqində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
nflyasiyanın yaranma səbəbləri və mexanizmi məcmu tələb və məcmu təklif
modelləri çərçivəsində daha yaxşı təsvir edilə bilər. Əsas məsələ daxili parametr
kimi nflyasiyanı nəzərə almaqla, məcmu tələb və məcmu təklif funksiyalarının
qurulmasmdan ibarətdir. Bu zaman nflyasiyanın cari səviyyəsi ilə yanaşı, iqtisadi
subyektlərin nflyasiya gözləmələrini də nəzərə almaq lazımdır. nflyasiya və
nflyasiya gözləməsini nəzərə alan məcmu tələb və məcmu təklif funksiyalarma
məcmu tələb və məcmu təklifin dinamik funksiyaları deyilir.
qtisadi artım haqqında fıkir tarixi çox qədimdir. Bu fıkir tarixi qədimdən müasir
dövrədək böyük bir təkamül yolu keçmişdir. Lap qədimdə mütəfəkkirlər iqtisadi
artımı ictımai sərvətin artırılmasmda görürdülər ki, burada da əsas məsələ ictimai
Dostları ilə paylaş: |