Microsoft Word amirova ayten doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
27
Sutkalıq yağıntıların miqdarı 0,1mm-dən artıq olan günlərin il ərzində paylanması ilə yanaşı, ən çox sutkalıq yağıntı miqdarı da böyük maraq doğurur. lbəil təkrar olunan az intesivlikli yağış landşaftın normal dinnamikası çərçivəsindən kənara çıxan hadisələr törətmir. Lakin 10 ildə, yaxud 50-100 ildə bir, yaxud bir neçə dəfə təkrarlanan ən böyük miqdarlı sutkalıq yağıntılar dəhşətli yağıntılarla, eroziya prosesinin ciddi artması ilə, güclü dəhşətli sellərin əmələ gəlməsilə, sürüşmələrin fəallaşması ilə, uçqunlar, daşqınlar baş verməsilə, kiçik su tutuarlara böyük təhlükə yaratması ilə nəticələnir. Bəzən bir sutkada düşən intensiv yağışın miqdarı illik yağıntı miqdarının 25-30%-i təşkil edir, hətta bunu keçir. Bu isə dağıdıcı hidrometeoroloji hadisələrin yaranması üçün zəmin yaradır. Aəzərbaycan ərazisində 1950-ci illərin axırına qədər aparılan meteoroloji müşahidə məlumatlarının təhlilinə əsasən, Ə.M.Şıxlinski müəyyən etmişdir ki, maksimum sutkalıq yağıntı miqdarı Ələtdə 111 mm, Şamaxıda 125 mm, Zaqatalada 171 mm, Əlibəylidə 188 mm, Şəkidə 118 mm, Astarada 294 mm olmuşdur. Astarada maksimal sutkalıq yağıntı həcmi Putada 2 ildə düşən yağıntı normasından 2,6 dəfə çoxdur. M.Ə. Məmmədovun məlumatına görə maksimum sutkalıq yağıntı miqdarı 16.VIII. 1955-ci ildə Lənkəran bölgəsinin Biləsuvar məntəqəsində 220-334 mm olmuşdur. Həmin gün Bursulumda 226 mm, Yardımlıda 73 mm, Qonaqkənddə 67 mm, Füzulidə 97 mm yağış düşmüşdür. Şimal-Şərqi Azərbaycanda sutkalıq yağıntıların maksimumu Xınalıqda 56 mm, Altıağacda 132 mm, Kiçik Qafqazda, Şəmkirdə 42 mm, Msinkənddə 140 mm, Naxçıvanda 32 mm, Şahbuzda 39 mm, Paizdə 40 mm, Culfada 67 mm, Nünsüdə 68 mm olmuşdur. Azərbaycanın ayrı – ayrı bölgələri leysan yağışların intensivliyinə və təkrarlanmasına görə bir-birindən fərqlənir. Dağlıq vilayətlərdə, xüsusilə Böyük Qafqaz dağlarında leysan yağışların intensivliyi və təkrarlanması qalan vilayətlərdə, xüsusilə düzənlik bölgələrdə olduğundan xeyli çoxdur. Leysan yağışların ən çox intensivliyi ilə yanaşı, onların davamlılığı da mühüm göstəricidir. ntensivliyi 2-3mm/dəqiqə təşkil edən leysan 2-3 dəqiqə davam edərsə çox 28
təhlükəli vəziyyət yarada bilməz. Lakin 30 dəqiqə, yaxud bir neçə saat davam edərsə və damcıların böyüklüyündən asılı olaraq böyükdağıdıcı qüvvəyə malik ola bilər (cədv.1.6). Cədvəl 1.6. 1.6.Yağışın növündən asılı olaraq damcıların diametri Yağıntıların ümumi şəkildə qəbul olunmuş adı Damcıların diametri, mm-lə Quru duman 0,01
Çən 0,1-0,2
Zəif yağış 0,45
Güclü yağış 1,0
Leysan 2,1
Güclü leysan 3,0
Azərbaycan ərazisində yağıntılar, əsasən yağış və qar halında düşür ( cədvəl 1.1). Dağlıq və dağətəyi zonalarda dolu düşməsi halları da müşahidə ediliir. Havada olan rütubət həmçinin başqa formalarda da torpaq və bitkilərin səthini nəmləndirir. Bu, şeh və qırov düşən vaxt və sıx duman olan zaman baş verir. Bu axırıncıların əmələ gəlməsi adi yağıntı (yağış,qar, dolu) əmələ gəlməsindən çox fərqlənsə də, havada olan su buxarının müxtəlif səbəblərdən yer səthinin nəmlənməsində iştirak etməsi baxımından məzmunu dəyişmir.
Azərbaycan subtropik enliklərdə yerləşdiyinə görə onun ərazisində yağmurlar əsas etibarilə yağış halında, dağlıq ərazilərdə yağış və qar halında, yüksəkdağlıqda (3000m-dən yuxarı) əksər hallarda qar kimi düşür.
1.3. Azərbaycan ərazisində qar örtüyünün paylanması
Azərbaycanda qar örtüyünün paylanması da DHMH yaranmasında rolu az deyil. Ölkə ərazisində qar örtüyünün paylanması və onun davamiyyətini müəyyən 29
etmək üçün ayrı – ayrı əraziləri nəzərdən keçirək. Kür-Araz ovalığında qar örtüyünün yatımı davamiyyətsizdir. Qış dövründə maksimal qalınlıq 6-7 sm ola bilər Böyük Qafqazın cənub yamacı Azərbaycan üzrə ən böyük qar örtüyünə malikdir. Ə razinin hündürlüyü artdıqca qar örtüyünün qalınlığı qeyri bərabər dəyişir. Absolyut hündürlük artdıqca qar örtüyünün qalınlığı əvvəlcə yavaş artır.Qarın intensiv toplanması 2000 m – dən yüksəkdə baş verir.Bu həmin ərazidə atmosfer yağıntılarının bol olması ilə izah edilir. Bunların isə böyük bir hissəsi bərk halda olur
Qar örtüyünün hündürlüyü və yatımının davamiyyəti dağ ətəklərinin ekspozisiyasından asılıdır. Şimal və qərb ekspozisiyasında qar örtüyünün qalınlığı cənuba nisbətən böyükdür. Həm də bu fərq hündürlük artdıqca artır, bəzən 30% çatır(cədvəl 1.5). Yüksəklik dağlıq zonasında güclü küləklərin təsiri altında qar örtüyünün paylanmasında kəskin qeyri bərabərlik müşahidə edilir.Qar örtüyünün marşrut müşahidələrinə görə Kiş cayı hövzəsində bəzi sahələrdə qar örtüyünün hündürlüyü 2-3 m-dən yüksək olur (orta hündürlük 0.70 sm). Böyük Qafqazın cənub yamacında 1200-1300 m hündürlüyə qədər qar örtüyü qışın ortalarında yox ola bilər. Dağətəyi zonalarında qar örtüyünün qalınlığı 3-10 sm olan qış 50% qədər təşkil edir. Lakin absolyut hündürlük artdıqca əksinə azalır.Beləki, Əlibəy stansiyasında (1700 m ) açıq sahələrdə 3-10 sm qar örtüyü olan qışların təkrarlanması 5-6% təşkil edir. Sərt qış olan dövrlərdə hətta dağətəyi ərazilərdə davmlı qar örtüyünün qalınlığı 30-40- sm, bəzən isə hətta 50-60 sm təşkil edir. Şəki və Zaqatala ə razilərində belə qışların təkrarlanması 6-7%-dir. Əlibəy stansiyasında maksimal qar örtüyünün maksimal hündürlüyünün orta dekada qiyməti çox vaxt 60-70- sm (açıq sahələrdə) və 80-90 sm (qorunan sahələrdə) olur. Qışda maksimal dekada qar örtüyü qalınlığı 1,5 m təşkil edir.
Böyük Qafqazın cənub hissəsinin şərq hissəsi qar örtüyünün hündürlüyünün paylanmasına görə qərb hissəsinə ümumən oxşardır. Lakin burada qar örtüyünün Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|