Microsoft Word amirova ayten doc

 

30 

qalınlığı  azdır.Bu  ərazinin  düzən  sahələrində  qar  örtüyünün  qalınlığı  10  çm-dən 

çox olmur.Buradada ərazinin  hündürlüyü artdıqca qar örtüyü qalınlığı artır.  

 

Müəyyən edilmişdir ki, qar örtüyündə suyun ən böyük artım qradienti Böyuk 

Qafqazın cənub yamacında müşahidə edilir. Burada su ehtiyatı qradienti hər  100 

m  hündürlüyə  15mm  təşkil  edir,  respublikanın  digər  rayonlarında  isə  8-12  mm 

hüdudunda tərəddüd edir. Azərbaycan üçün qar örtüyünün su ehtiyatları 500 mm – 

dən,  Böyük  Qafqazın  yüksək  dağlıq  rayonlarında,  30  mm–ə  qədər,  dağ  ətəkləri, 

həddində dəyişir.  

                                                                                                    Cədvəl 1.7. 

Böyük Qafqazın şimal və cənub yamaclarında Kiş çayı hövzəsində qar 

örtüyünün qalınılığı (fevralın III dekadası) 

 

Ölçü  məntəq. 

hündürlüyü 

Yamacın ekspozisiyası 

Fərq 

Simal 

Cənub 

sm 

% 

800 

20 

18 

2 

10 

1000 

24 

19 

5 

21 

1200 

30 

26 

4 

13 

1350 

32 

25 

7 

22 

1600 

37 

28 

9 

24 

1700 

40 

30 

10 

25 

2000 

57 

40 

17 

30 

2150 

89 

63 

26 

29 

 

 

Kiçik  Qafqaz  və  Naxçıvan  ərazilərində  bu  hədd  kiçikdir  və  200-240  mm 

təşkil edir. Lənkaran zonasında qar örtüyünün ən böyük su ehtiyatları 1500 -2000 

m yüksəklikdədir və 80 mm – dən çox deyil. 

200-500  m  hündürlüyə  qədər  qar  suları  adətən  çayların  qidalanmasında 

iştirak etmir. Yalnız  Böyük Qafqazın bəzi rayonlarında bu hündürlüyün qar suları 

çayların qidalanmasının  5-10  %  -ni,  1000  –  1500m  hündürlükdə  isə 10-20  %  -ni  

---

 

31 

təşkil  edir.  Qar  suları  ilə  çayların  qidalanması    başlıca    olaraq    1500-2000m 

hündürlükdə baş verir. Burada  qar suları illik axım həcminin 30-50 % -ə qədərini 

təşkil edir. 

Ümumiyyətlə  çayların  yaz  bol  sulu  dövründə  qar  sularının  iştirak  dərəcəsi 

çox  yüksəkdir.Müəyyən  edilmişdir  ki,  Kür  hövzəsi  çayları  üçün  aprel  –  may 

dövründə qar sularının  ümumi axımda payı 70-dən 80 % -ə qədər təşkil edir.  

Aparılmış  müşahidələr  (S.Q.  Rüstəmov)  göstərir  ki,  qar  ehtiyyatlarının  ən 

böyük  qiyməti  (  1  km

2

-də    0,56  mln.  m

3

)  Böyük  Qafqazın  cənub  yamacındadır. 

Qar  sularının  nisbətən  az  olduğu  ərazi  Böyük  Qafqazın simal-sərq  yamacı,  Kiçik 

Qafqaz  və  Lənkaran  rayonudur.  Respublikanın  bütün  ərazisi  üçün  qar  sularının 

ehtiyatı isə  1 km

2

 –də 0,43 m

3

 təşkil edir. 

Beləliklə  Respublika  ərazisində  qar  örtüyünün  yatımının  davamiyyəti 

termiki sərait və yağan qarın miqdarı ilə sıx əlaqədədir. Qar örtüyü az davamiyyəti 

olan  rayonlara  düzən  ərazilər  başlıca  olaraq  xəzərətrafı  alçaq  sahələr  (5-15  gün) 

aiddir.  Ən  böyük  davamiyyət  isə  (250-300  gündən  çox)  yüksək  dağlıq  ərazilərdə 

müşahidə edilir. 

Böyük Qafqazda  Şaxdağ, Bazardüzü, Tufan və başqa zirvələrdə daimi qar 

xətti 3600-3700 m-dədir, cənub yamacdə isə 3800 – 3900m-dədir. 

Azərbaycanın  dağlıq  ərazilərində  qar  sıxlığının  paylanması  çox 

mürəkkəbdir, bu həm hava səraitindən, həmdə mikrolandşaft amillərindən asılıdır. 

Beləki,  təzə  düşmüş  qarın  sıxlığı  0,01-  0,13  q/sm

3

  həddində,  köhnəlmiş  qarın 

sıxlığı  isə  0,40-0,45  q/sm

3

  həddində  dəyisir.  Qış  dövrü  ərzində  qar  örtüyünün 

sıxlığı daima artır və hər bir ayın axırına bu artım 10-12 % təşkil edir. Vaxt ərzində 

qar sıxlığının dəyişməsi  başlıca olaraq hava şəraiti ilə müəyyən olunur. Burada ən 

böyük təsiri  külək rejimi və  dövri olaraq müşahidə olunan istiləşmələr göstərir. 

Beləliklə,  qar  örtüyündə  olan    su  ehtiyatının  araşdırılması  göstərir  ki, 

respublikanın  su balansında qar örtüyü başlıca rol oynayır. Qar suları çayların su 

rejiminə  güclü  təsir  edir  və  onların  bol  sulu  olmasının  başlıca  amilidir.  Buna 

görədə  qar  örtuyundə  olan  su  ehtiyatlarının  miqdarının  qabaqcadan  müəyyən 

---

 

32 

edilməsi  dağıdıcı  hidrometeoroloji  proseslərin  öyrənilməsində  böyük  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

 

 

1.4.Qlobal iqlim dəyişmələri və təbii dağıdıcı hidrometeoroloji          

proseslərin təsir xüsusiyyətləri 

 

Deyildiyi  kimi,  DHMH  dedikdə  istehsalın  inkişafına  və  yerləşməsinə 

dağıdıcı və böyük iqtisadi zərərlər yetirən, insanların həyat tərzinə və sağlamlığına 

mənfi  təsir  göstərən,  təbii  proseslərin  (sel,  daşqın,  dolu,  leysan,  şiddətli  külək, 

quraqlıq və s.) məcmusu nəzərdə tutulur.  

Qlobal  iqlim  dəyişmələrinin  reqional  təsirlərini  oyrənmək  məqsədilə 

respublika  ərazisində  müxtəlif  fiziki  coğrafi  şəraitdə  yerləşən  stansiya  və 

məntəqələrin son 30-40 il ərzində temperaturё yağıntı göstəricilərinin trend təhlili 

aparılmış və burada 1970-1994 –cü ilin fəsliёillik temperaturё yağıntı göstəriciləri 

arasında  fərqlər  müqayisə  olunmuşdur  (1995-  ci  ildən  sonra  regional  iqlim 

dəyişmələri özünü daha kəskin biruzə verdiyindən məhz ikinci dövr 1995-2005 – 

ci illəri əhatə edir). Təhlil göstərir ki, 1995-2005-ci ildə Azərbaycan ərazisində illik 

temperatur  artımı  əvvəlki  dövrə  nisbətən  bütün  stansiya  və  məntəqələr  (müxtəlif 

fiziki-coğrafi  şəraitdə  və  müxtəlif  hündürlüklərdə  yerləşən)  üzrə  müşahidə 

edilmişё  yüksək  dağlıq  ərazilərdə  isə  bu  özünü  daha  çox  biruzə  verir.  Belə 

temperatur  artımı  ikinci  dövrün  illər  üzrə  bütün  aylarında  (may  və  oktyabr 

aylarından  başqa)  müşahidə  edilməklə  qış  fəslində  temperatur  artımı  daha  çox 

üstunlük təşkil edir. Maraqlıdır ki, 1995-2005-ci illərin bütün fəsillərində əvvəlki 

dövrün (1960-1994) fəsillərinə nisbətən temperatur artımı müşahidə edilirsə yalnız 

bu artım yaz fəsli üçün mənfi anomaliya ilə fərqlənir (cədvəl 1.6-1.7), yəni bütün 

hallarda  yaz  fəslində  temperaturların  azalması  müşahidə  edilir  (yalnız  Astaraё 

Salyanё  Lənkəranё  KəlvəzёZaqatala  stansiyalarından  başqa).  Yaz  fəslində 

temperatur artımı müşahidə edilən stansiyaların əksəriyyəti isə dəniz səviyyəsindən 

aşağıda  və  yüksək  dağlıq  ərazidə  yerləşən  stansiyalardır.  Çox  güman  ki,  dəniz 

---