156
ehtiyatların azaldılması hesabına maliyyələşməsinin qeyri-
mümkünlüyü ən son halda devalvasiyanın vacibliyini ortaya
qoyur. Bu kriteri cari əməliyyatlar hesabında defisitin hazırki
dövrdə hətda olmadığı təqdirdə devalvasiyanın uyğun olduğuna
işarə verir, lakin əgər cari əməliyyatlar hesabının defisiti dövrü
xarakter daşıyırsa bu zaman devalvasiyaya ehtiyac duyulmur. Cari
ə
məliyyatlar hesabının saldosu real mübadilə kursunun dəyişiminə
asta reaksiya verdiyi üçün bir o qədər də yaxşı indekator rolunu
oynamır.
Bəzi alimlər devalvasiyanın indekatoru kimi cari hesabın bü-
tün saldosunu yox, idxalında təsiri nəzərə alınmaqla yalnız ixracı
götürürlər.
Bir çox ölkələrdə paralel və ya qara bazarlar mövcuddur. Bu
bazarlarda mövcud “bazar dəyişim kursu” rəsmi mübadilə kursun-
da qeyri-bərabərliyin səviyyəsinin ən yaxşı indekatoru kimi çıxış
edir. Hərçənd belə bazarlar qeyri – aktiv olub bir neçə dilerin nə-
zarətində ola bilər, bu baxımdan bu indekatorun interpretasiyasına
ehtiyatlı yanaşmaq lazımdır. Milli valyutanın paralel bazarda həd-
dindən artıq qiymətinin aşağı düşməsi çox zaman süni artırılmış
mübadilə kursuna işarədir.
Pul kütləsinin artımı özü – özlüyündə yaxınlaşan valyuta
böhranının göstəricisidir və belə halda o mübadilə kursuna təzyiqi
ikiqat artıraraq, ölkə siyasətinə inamsızlıq formalaşdırır. Bu qrup
indekatorlara dövlət büdcəsinin defisitini (büdcə defisiti/ ÜDM)
aid etmək olar. Praktikada qeyd etdiyimiz problemin maliy-
yələşməsi neqativ təsir edərək spekulyantlarda şübhə yaradır və
nəticədə hökumət maliyyələşdirmə prosesində pul kütləsini artırır.
Bəzən büdcə problemləri ilə bağlı olmayan daxili kreditin səviy-
yəsinin ÜDM-a nisbətidə vacib indikator rolunu oynayır.
Valyuta silkələnmələrinin aparıcı qüvvəsi kimi spekulyantlar
çıxış edir. Bu baxımdan digər ölkələrlə müqayisədə faiz
dərəcələrində dəyişmə indekatoru əhəmiyyətlidir. Hər hansı bir
ölkədə spekulyantların davranışı qısa müddətli kapital axınlarının
ÜDM-a olan nisbətində çox gözəl əks olunur. Bununla yanaşı
157
ölkənin spekulyativ potensialını qiymətləndirərkən birbaşa xarici
investisiyaların ÜDM – a nisbəti əhəmiyyətli ola bilər, hansı ki,
xarici alimlər (M. Qoldştayn, K. Raynxart, 1997 ) tərərfindən aktiv
istifadə edilmişdir. Bütün bunlardan əlavə bank sisteminin böhranı
faktı özü spekulyantları depozitlərini geri götürməyə məcbur edir
ki, bu proses də ikiqat böhrana yol açır. Burada qeyd etmək la-
zımdır ki, xarici valyutada əks olunmuş dövlət öhdəlikləri üzrə de-
folt həmçinin mübadilə kursuna təzyiqi və məcburi devalvasiyanı
qızışdırır.
Nəzəri baxımdan suveren kredit reytinqi valyuta böhranının
indekatoru kimi yüksək çəkiyə malikdir. 2000 – ildə amerika pro-
fessorlarının M. Qoldştayn, Q. Kaminski və K. Rayn Xartın em-
prik tədqiqatlarının nəticələri suveren kredit reytinqi “İnstityuşinal
İ
nvestor”) (İnstitutional İnvestor) və “Mudis” agentliklərinin 20
ölkədə ikiqat böhranlarla əlaqəni müəyyən etmişdir, həmçinin
agentliklərin maliyyə böhranını öncədən proqnozlaşdırma baca-
rığını şübhə altında qoyurdu.
Heç bir reytinq agentliyi bank böhranının öncədən görə bil-
məmişdir. K.Raynxartın (2002) digər emprik tədqiqatları suveren
kredit reytinqinin maliyyə böhranı ilə aşağıdakı qarşılıqlı xü-
susiyyətlərini müəyyən etməyə imkan verdi. Inkişaf etməkdə olan
və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə qeyri kredit reytinqi valyuta
kursunun enməsini xəbər verir, valyuta böhranı isə reytinqin en-
məsini qaçılmaz edir. Inkişaf etmiş ölkələrdə isə kredit reytinqinin
valyuta böhranına hər hansı təsiri barəda sübut yoxdur.
Valyuta spekulyantları üçün ölkədəki siyasi vəziyyət və onu
xarakterizə edən indekatorlar vacib göstəricisidir.
Bank panikasının siqnallarını nəzərdən keçirsək prinsipial
spesifika aşkar edərik. Ümumiyyətlə bütün kredit sisteminin daya-
nıqlığı və ayrı – ayrı bankların problemlik indekatorlarını ayırd et-
mək olar. Kredit sisteminin böhranının yaxınlaşması indekatorları
qrupuna aşağıdakılar aid oluna bilər.
Real faiz dərəcələrinin depozitlər üzrə dəyişməsi bank
sisteminə təzyiqi artırır. Öz növbəsində depozitlər üzrə yüksək faiz
158
dərəcələri likvidlik probleminə yol açır və banklara etibarı azaldır.
Həmçinin xarici valyuta ilə depozitlərin pul kütləsi M2 – yə
olan nisbəti vacib indekator rolunu oynayır. Daşınmaz əmlakın
qiymətləri klassik kredit kredit təminatı kimi çıxış edir və burada
enmə verilmiş kreditin dəyərinin real olaraq qiymətdən düşməsinə
gətirib çıxardır. Bundan əlavə ixrac qiymətləri, neft qiymətlərində
mənfi dinamika sistemli bank böhranının yaxınlaşmasına bir
işarədir.
Milli valyutanın devalvasiyası xüsusilə də əgər bank öhdə-
liklərinin böyük hissəsi xarici valyutada əks olunduğu təqdirdə
bank panikasının yaxınlaşması indekatoru rolunda çıxış edir. Real
mübadilə kursu indekatoru valyuta böhranı üçün əsas siqnal
olduğuna əsasən bank qeyri – stabilliyi üçün də indekator rolunu
oynayır. Bundan əlavə mübadilə kursunu saxlamaq məqsədi ilə in-
tervensiya üçün mərkəzi bankın valyuta ehtiyatları həcmi həmçinin
bank sisteminə təzyiq mexanizminə malikdir.
Bank qeyri – stabilliyi indekatorlarından borc silkələnmələri,
suveren kredit reytinqi, siyasi amillər kimi yuxarıda qeyd etdiyi-
miz göstəriciləri də ayırmaq olmaz. Bu siqnallar bank və ikiqat
böhranların həmçinin bütövlükdə maliyyə sistemindəki silkələn-
mələrdə çox böyük rol oynayırlar.
Bank sisteminin böhranlarından əlavə, bank böhranının öz
şə
xsi indekatorları da mövcuddur ki, bunlar yalnız bütün sistemi
ə
hatə etməməklə bəzi banklarda problemlər barədə məlumatlandı-
rır. Bu zaman informasiya mənbəyi kimi balans hesabatları, bank-
ların digər xərc və gəlir hesabatları çıxış edir. Bankların etibarlı ol-
ması və problem yaranma təhlükəsi kimi başlıca indekator rolunda
bankların kapitalizasiya səviyyəsi hesab olunur. Bankın özəl ka-
pitalı bəzi aktivlərinin dəyəri dəyişdiyi halada onun xərclərini
ödəyir və öz öhdəliklərini yerinə yetirməyə imkan yaradır. Özəl
kapitalın həcmi aktivlərin riskliyindən asılıdır. Əgər bank iqtisa-
diyyatın sahələrini kreditləşdirirsə ona kapitalizasiyanın yüksək sə-
viyyəsi gərəkdir, çünki bu sahələrdə xarici təsirlə bağlı çoxlu dəyi-
ş
ikliklər baş verir. Şübhəli və vaxtı keçən kreditlərin səviyyəsi
Dostları ilə paylaş: |