31
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə
üçüncü növ tə
yini söz birləş
mə
lə
ri deyilir:
ağ
acın yarpağ
ı, hasarın hündürlüyü.
Üçüncü növ tə
yini söz birləş
mə
lə
rinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də,
birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür: Mənim mehriban anam gəldi. Bu cümlədə
"mənim mehriban anam" birləşməsi mübtədadır.
stisna:Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin asılı tərəfi I və II şəxsin cəminə aid
ə
vəzliklərlə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir.
Bu
zaman
birinci tərəf yanaşma yolu ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı)
dağ
lar, bizim (hansı) qızlar.
Bu birləşmələrin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər: Məktəbin binası-
mə
ktə
bin hündür, möhtəşə
m binası.
III növ təyini söz birləşmələri də quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-sənin
evin,
mürə
kkə
b-sə
nin ə
vvə
lki evin.
Tərəfləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də eyni zamanda cəmlənə bilir: otaqların ha
vası, insanın arzuları, onların fıkirləri, uşaqların dərsləri.
Əsas tərəfı bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir: mənim kitabım,
sə
nin kitabın, onun kitabı, bizim ailə
miz, sizin ailə
niz, onların ailə
si.
Üçüncü növ tə
yini söz birləş
mə
lə
ri ilə
ikinci növ tə
yini söz birləş
mə
lə
ri
arasında bir sıra fə
rqli cə
hə
tlə
r var:
II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin
mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda, III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi
bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir.
II növdən fərqli olaraq, III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir.
II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bılir.
II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir.
II və III növ təyini söz birləşmələri cümlənin feli xəbərindən başqa bütün cümlə
üzvləri rolunda çıxış edə bilər.
Mənim oxumağım, tələbənin oxuyanı
tipli birləşmələrin əsas tərəfi məsdər və feli
sifət olmasına baxmayaraq, III növ təyini söz birləşməsi kimi götürülür (burada məsdər
ismin xüsusiyyətini daşıyır, feli sifət isə isimləşib), lakin mənim oxuduğum tipli
birləşmələr feli birləşmə kimi qəbul edilir, çünki burada mənsubiyyət şəkilçisi ayrılmır.
Sual 34
.
Cümlə
haqqında ümumi mə
lumat yazın. Cümlə
nin quruluş
ca növlə
ri
hansılardır?
Cümlə
bitmiş
bir fikir ifadə
edir. Cümlənin
baş
üzvlə
rdə
n (hər ikisindən və ya
birindən) ibarət qrammatik əsası olur. Cümlədə ya müəyyən bir iş, hadisə haqqında
məlumat verilir, ya bir şey soruşulur, ya da hər hansı bir işə təhrik edilir. Hər hansı bir
söz və ya söz birləşməsi cümlə şəklində formalaşmasa, bitmiş fikir ifadə edə bilməz.
Məsələn: məktəbin həyəti, uşaqların səsi, zəng vurulanda, sıraya düzülən uşaqlar və s.
kimi birləşmələrdə müəyyən əşya və hadisələrin yalnız adı çəkilir, onlar haqqında
bitmiş fikir isə ifadə olunmur. Məktəbin həyəti səliqəlidir. Uşaqların səsi eşidilir. Zəng
32
vuruldu? Sıraya düzülün!
cümlələrində isə ya bir iş haqqında məlumat verilir, ya bir
ş
ey soruşulur, ya da bir işə təhrik edilir. Bütün bunlarda fikir bitkinliyi vardır.
Beləliklə,
sözlə
rin bitmiş
fikir ifadə
edə
n birləş
mə
sinə
cümlə
deyilir.
Cümlə həm ayrı-ayrı sözlərin, həm də söz birləşmələrinin bir-biri ilə əlaqələnməsi
yolu ilə yaranır. Məsələn: Anar məktəbdə oxuyur. Onun atası neft mühəndisidir. Birinci
cümlə sözlərin (Anar, məktəb, oxumaq) ikinci cümlə isə iki söz birləşməsinin (onun
atası, neft mühəndisi) məna və qrammatik cəhətdən əlaqəsindən yaranmışdır.
Cümlə yalnız bir sözdən də ibarət ola bilər. Məs.: Axşamdır.
Sakitlikdir.Qaranlıqdır
və s. Bu sözlərin üçü də bitmiş fikir ifadə edir, ona görə də
cümlədir.
Cümlələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur.
Sadə cümlənin bir qrammatik əsası olur. Məsələn: Zəng vuruldu. Dərs indicə
başlandı.
Mürəkkəb cümlənin isə iki və daha artıq qrammatik əsası olur. Məs.: Müəllim
sinfə
daxil oldu, tə
lə
bə
lə
r də
rhal ayağ
a qalxdılar.
Sual 35. Cümlə üzvləri nəyə deyilir?
Bir-biri ilə
mə
na və
qrammatik cə
hə
tdə
n bağ
lı olan, bir sintaktik suala
ca-
vab verə
n sözlə
rə
və
söz birləş
mə
lə
rinə
cümlə
üzvlə
ri deyilir.
Cümlə
üzvlə
ri ə
sas nitq hissə
lə
ri və
söz birləş
mə
lə
ri ilə
ifadə
olunur. Çünki
cümlədəki sözlərin heç də hamısı cümlə üzvü ola bilmir. Hər hansı bir söz cümlə üzvü
olmaq üçün, birinci növbədə, leksik məna daşımalı və başqa bir sözlə sintaktik əlaqəyə
girməlidir. Deməli, yalnız əsas nitq hissələri cümlə üzvü ola bilər.
Cümlə üzvləri söz birləşmələri ilə ifadə edilır.
Cümlə üzvləri quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə cümlə üzvləri nitq
hissə
lə
ri ilə (kitab - nə?, gözəl - necə?),
mürə
kkə
b üzvlər isə
söz birləş
mə
lə
ri və
mürə
kkə
b adlarla (biz gələndə - nə zaman?, Fərhad Sadıqov - kim?) ifadə olunur.
Beş cümlə üzvü var: mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik. Cümlə üzvləri
cümlənin təşkilindəki roluna görə iki yerə bölünür:
l. Baş üzvlər: mübtəda, xəbər.
2. kinci dərəcəli üzvlər: təyin, tamamlıq, zərflik.
Baş üzvlər cümlənin qrammatik əsasını təşkil edir, söylənilən fikrin əsas məz-
mununu bildirir. kinci dərəcəli üzvlər isə baş üzvlərə aid olub, onları müxtəlif
cəhətdən izah edir və cümlənin genişlənməsinə səbəb olur.
Cümlə üzvlərindən təyin mübtəda, tamamlıq, zərflik, ismi xəbər və təyinin özü ilə,
tamamlıq və zərflik xəbərlə, xəbər isə təyin kimi bütün cümlə üzvləri ilə sintaktik
ə
laqəyə girir. Mübtəda cümlənin ən müstəqil üzvüdür, heç bir cümlə üzvünə tabe
olmur.
Xitab və ara sözlərin sintaktik vəzifəsi olsa da, onlar cümlə üzvü ola bilmir.
Var, yox, lazım, bə
s, gə
rə
k, mümkün tipli predikativlər suala cavab vermədən
ismi xəbər, sual əvəzlikləri isə suala cavab vermədən istənilən cümlə üzvü ola bilir.