Microsoft Word Azdili cavab imt docx
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üçüncü növ t əyini söz birl əşm əl əri il ə ikinci növ t əyini söz birl əşm əl əri arasında bir sıra f ərqli c əh
- Var, yox, lazım, b
31
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə üçüncü növ təyini söz birləşmələri deyilir: ağacın yarpağı, hasarın hündürlüyü. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də, birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür: Mənim mehriban anam gəldi. Bu cümlədə "mənim mehriban anam" birləşməsi mübtədadır.
ə vəzliklərlə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir. Bu zaman birinci tərəf yanaşma yolu ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı) dağlar, bizim (hansı) qızlar. Bu birləşmələrin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər: Məktəbin binası- məktəbin hündür, möhtəşəm binası. III növ təyini söz birləşmələri də quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-sənin evin, mürəkkəb-sənin əvvəlki evin. Tərəfləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də eyni zamanda cəmlənə bilir: otaqların ha vası, insanın arzuları, onların fıkirləri, uşaqların dərsləri. Əsas tərəfı bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir: mənim kitabım, sənin kitabın, onun kitabı, bizim ailəmiz, sizin ailəniz, onların ailəsi. Üçüncü növ təyini söz birləşmələri ilə ikinci növ təyini söz birləşmələri arasında bir sıra fərqli cəhətlər var: II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda, III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir. II növdən fərqli olaraq, III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir. II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bılir. II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir. II və III növ təyini söz birləşmələri cümlənin feli xəbərindən başqa bütün cümlə üzvləri rolunda çıxış edə bilər.
tipli birləşmələrin əsas tərəfi məsdər və feli sifət olmasına baxmayaraq, III növ təyini söz birləşməsi kimi götürülür (burada məsdər ismin xüsusiyyətini daşıyır, feli sifət isə isimləşib), lakin mənim oxuduğum tipli birləşmələr feli birləşmə kimi qəbul edilir, çünki burada mənsubiyyət şəkilçisi ayrılmır.
Sual 34 . Cümlə haqqında ümumi məlumat yazın. Cümlənin quruluşca növləri hansılardır? Cümlə bitmiş bir fikir ifadə edir. Cümlənin baş üzvlərdən (hər ikisindən və ya birindən) ibarət qrammatik əsası olur. Cümlədə ya müəyyən bir iş, hadisə haqqında məlumat verilir, ya bir şey soruşulur, ya da hər hansı bir işə təhrik edilir. Hər hansı bir söz və ya söz birləşməsi cümlə şəklində formalaşmasa, bitmiş fikir ifadə edə bilməz. Məsələn: məktəbin həyəti, uşaqların səsi, zəng vurulanda, sıraya düzülən uşaqlar və s. kimi birləşmələrdə müəyyən əşya və hadisələrin yalnız adı çəkilir, onlar haqqında bitmiş fikir isə ifadə olunmur. Məktəbin həyəti səliqəlidir. Uşaqların səsi eşidilir. Zəng
32
cümlələrində isə ya bir iş haqqında məlumat verilir, ya bir ş ey soruşulur, ya da bir işə təhrik edilir. Bütün bunlarda fikir bitkinliyi vardır. Beləliklə, sözlərin bitmiş fikir ifadə edən birləşməsinə cümlə deyilir. Cümlə həm ayrı-ayrı sözlərin, həm də söz birləşmələrinin bir-biri ilə əlaqələnməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: Anar məktəbdə oxuyur. Onun atası neft mühəndisidir. Birinci cümlə sözlərin (Anar, məktəb, oxumaq) ikinci cümlə isə iki söz birləşməsinin (onun atası, neft mühəndisi) məna və qrammatik cəhətdən əlaqəsindən yaranmışdır. Cümlə yalnız bir sözdən də ibarət ola bilər. Məs.: Axşamdır.
və s. Bu sözlərin üçü də bitmiş fikir ifadə edir, ona görə də cümlədir. Cümlələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə cümlənin bir qrammatik əsası olur. Məsələn: Zəng vuruldu. Dərs indicə
Mürəkkəb cümlənin isə iki və daha artıq qrammatik əsası olur. Məs.: Müəllim sinfə daxil oldu, tələbələr dərhal ayağa qalxdılar. Sual 35. Cümlə üzvləri nəyə deyilir? Bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olan, bir sintaktik suala ca- vab verən sözlərə və söz birləşmələrinə cümlə üzvləri deyilir. Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Çünki cümlədəki sözlərin heç də hamısı cümlə üzvü ola bilmir. Hər hansı bir söz cümlə üzvü olmaq üçün, birinci növbədə, leksik məna daşımalı və başqa bir sözlə sintaktik əlaqəyə girməlidir. Deməli, yalnız əsas nitq hissələri cümlə üzvü ola bilər. Cümlə üzvləri söz birləşmələri ilə ifadə edilır. Cümlə üzvləri quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə cümlə üzvləri nitq hissələri ilə (kitab - nə?, gözəl - necə?), mürəkkəb üzvlər isə söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla (biz gələndə - nə zaman?, Fərhad Sadıqov - kim?) ifadə olunur.
Beş cümlə üzvü var: mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik. Cümlə üzvləri cümlənin təşkilindəki roluna görə iki yerə bölünür:
mununu bildirir. kinci dərəcəli üzvlər isə baş üzvlərə aid olub, onları müxtəlif cəhətdən izah edir və cümlənin genişlənməsinə səbəb olur. Cümlə üzvlərindən təyin mübtəda, tamamlıq, zərflik, ismi xəbər və təyinin özü ilə, tamamlıq və zərflik xəbərlə, xəbər isə təyin kimi bütün cümlə üzvləri ilə sintaktik ə laqəyə girir. Mübtəda cümlənin ən müstəqil üzvüdür, heç bir cümlə üzvünə tabe olmur. Xitab və ara sözlərin sintaktik vəzifəsi olsa da, onlar cümlə üzvü ola bilmir. Var, yox, lazım, bəs, gərək, mümkün tipli predikativlər suala cavab vermədən ismi xəbər, sual əvəzlikləri isə suala cavab vermədən istənilən cümlə üzvü ola bilir.
Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|