Microsoft Word Azdili cavab imt docx
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
24
Zərf hərəkəti müxtəlif cəhətlərdən izah edən nitq hissəsidir. Zərf cümlədə, əsasən, felə aid olaraq, onun tərzini, zamanını, yerini və miqdarını bildirir. Məs.: yaxşı danışır, çox oxuyanda, yuxarı getmək, dünən gələn və s. Zərflər necə? nə cür? nə zaman? haçan? nə vaxt? hara? nə qədər? suallarından birinə cavab verir, həm təsriflənən, həm də təsriflənməyən (məsdər, feli sifət, feli bağlama) fellərlə işlənir. Məsələn: Dünən bizə gəldi; Mən indi getməliyəm kimi cümlələrdə zərf təsriflənən fellərə, dəfələrlə demək, asta-asta gələndə, cəsarətlə danışan birləşmələrində isə təsriflənməyən fellərə aiddir.
Hərəkəti izah etmə cəhətindən asılı olaraq zərflər müxtəlif məna növlərinə bölünür: 1) tərzi-hərəkət zərfi, 2) zaman zərfi, 3) yer zərfi, 4) miqdar zərfi. Tərzi-hərəkət zərfləri hərəkətin icra tərzini bildirir, necə? nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: O, sənə təəccüblə baxırdı. Akif inadla susurdu. Cavad hiylə- gərcəsinə gülümsəyirdi. Tərzi-hərəkət zərfləri bəzən hərəkətin keyfıyyətini də ifadə edə bilir. Məs.: gözəl danışmaq, yaxşı bilmək və s.
Zaman zərfi hərəkətin icra olunduğu (yaxud icra olunmadığı) zamanı bildirir, nə zaman? haçan? suallarına cavab verir. Dünən, indi, sabah, bayaq, sonra, gec, tez, hələ, yenə və s. zaman zərfləridir. Məs.: Mən hələ də kitabı ala büməmişəm. Yenə göy üzünü duman bürüyüb. Yer zərfləri hərəkətin icra olunduğu (yaxud icra olunmadığı) yeri bildirir. Aşağı, yuxarı, irəli, geri, ora, bura, yaxın, uzaq, sağ, sol sözləri yer zərfləridir. Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfi olur. Yer zərfləri
zərfləridir. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Müəllim bunu bizə dəfələrlə demişdi. Qoca bir qədər dincəldi. Dilimizdəki zərflərin bir hissəsi başqa nitq hissələri ilə ortaq sözlərdən ibarətdir. Belə sözlər cümlədəki vəzifəsindən asılı olaraq isim və zərf, sifət və zərf, say və zərf, qoşma və zərf kimi işlənə bilir: 1. Gecə, gündüz, axşam, səhər sözləri cümlədə nə? sualına cavab verdikdə isim, nə za-man? sualına cavab olduqda isə zaman zərfi vəzifəsini daşıyır. Məs.: “Gecə (nə?) gündüzdən (nədən?) sərin olur” cümləsində gecə, gündüz sözləri isim, “Kəndə gecə (nə zaman?) çatdıq” cümləsində isə zərfdir.
Məs.: Açıq (hansı?) qapı bizimkidir ─ sifət; Mənimlə açıq (necə?) danış ─ zərf. Belə sözlər əşyanın əlamətini bildirdikdə sifət, felə aid olduqda isə zərf olur. Bundan əlavə, sifət hansı sualına da cavab verə bildiyi halda, zərf bu suala cavab olmur. 3. Az, çox, xeyli, bir qədər, az-çox, bir az və s. bu kimi sözlər ismə aid olduqda say, felə aid olduqda isə miqdar zərfi vəzifəsində işlənir. Məs.: Otaqda az uşaq var─say; Bu gün az işlədik-zərf. 4. Əvvəl, sonra sözləri müstəqil suala cavab verdikdə zərf, ayrılıqda suala cavab verə bilmədikdə isə qoşma olur. Qoşma kimi bu sözlər çıxışlıq halda olan sözlərə qoşularaq, ikisi 25
birlikdə bir cümlə üzvü, yəni zərflik olur. Məsələn: Əvvəl (nə zaman?) düşün, sonra (nə zaman?) danış ─ zərf; Səndən əvvəl (nə zaman?) də bu sualı mənə vermişdilər ─ qoşma.
smin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə qoşma deyilir. Qoşmanı başqa köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onun qoşulduğu sözlə birlikdə cümlə üzvü olmasıdır. Qoşmaların hamısı quruluşca sadə olur. smin halları ilə işlənməsinə görə qoşmalar aşağıdakı qruplara bölünür: 1. Adlıq və yiyəlik halla işlənən qoşmalar: üçün, ilə (-la 2 ), qədər, kimi, tək, -ca 2 , üzrə
(üzrə yalnız adlıq halla işlənir); 2. Yönlük halla işlənən qoşmalar: qədər, kimi, -dək, tərəf, sarı, doğru, qarşı, -can 2 , görə,
aid, dair, əsasən, xas; 3.Çıxışhq halla işlənən qoşmalar: əvvəl, qabaq, sonra, bəri, başqa, savayı, qeyri, ayrı, ötrü, özgə.
1. lə (-la
qoşularaq, birgəlik, vasitə mənası bildirir. Məs.: Arzu ilə imtahana hazırlaşırıq. Səninlə işim var. Telefonla danışıram. 2. Kimi, qədər, tək, ca 2 qoşmaları adlıq hallı isimlər və yiyəlik halda olan əvəzliklərlə birlikdə bənzətmə, müqayisə mənası yaradır: Təyyarə quş kimi uçurdu. Səni heç kəs
3. Üçün qoşması da adlıq və yiyəlik hallı sözlərlə işlənərək səbəb, məqsəd mənası ə mələ gətirir: Kitabı Əli üçün gətirmişəm. Sənin üçün darıxıram. 4. Kimi, qədər, -dək, can 2 qoşmaları yönlük halda işlənən sözlərə qoşulduqda məsafə, bəzən də zaman mənası bildirir. Məs.: evə kimi, kəndəcən, səhərə qədər və s. 5. Sarı, tərəf, doğru, qarşı qoşmaları yönlük halda olan sözlərə artırıldıqda istiqamət mənası ifadə edir: bağa tərəf, küləyə qarşı, evə doğru, kəndə sarı və s. 6. Dair, aid, xas, məxsus qoşmaları yönlük hallı sözlərlə işlənərək aidlik bildirir: Sənə aid ki- tabları apar. Konfransda fəlsəfəyə dair mühazirələr dinlənildi. 7. Görə, əsasən qoşmaları da yönlük hallı sözlərə qoşularaq istinad mənası əmələ gətirir: Qərara ə
Görə qoşması səbəb, məqsəd mənası da bildirir: Bura sənə görə gəlmişəm. 8. Əvvəl, qabaq, sonra, bəri qoşmaları çıxışlıq halda olan sözlərə artırılıraq zaman mənası ifadə edir. Məs.: Mən Orxandan sonra (əvvəl,qabaq) gəldim.2007-ci ildən bəri
9.Başqa, savayı, özgə, qeyri, ayrı qoşmaları çıxışlıq halda işlənən sözlərlə birlikdə fərqləndirmə mənası əmələ gətirir: Nərgizdən başqa (qeyri, savayı, özgə) heş kəsdərsi öyrənməmişdi. 10. Ötrü qoşmaları çıxışlıq hallı sözlərə qoşularaq, səbəb, məqsəd mənası yaradır: Ana uşaqlarından ötrü özünü oda-közə atar.
Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|