Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
84 ictimai-siyasi vəziyyət də dəyişmiş, insalarda mübarizə ruhu artmışdı. Molla Nəsrəddin”dəki tənqid də həqiqəti göstərir, yaxşını, pisi bir-birindən seçir, insanların gözünü açırdı. Jurnalın səhi- fələrindən qan qoxusu, dava, mübarizə, üsyan iyi gəlirdi. Realist satirik əsərlər ictimai şüura fəal təsir edən, onu tərbiyələndirən əsas vasitələrdəndir. “...Tənqid siyasi azadlığın silahıdır” - deyən akademik M.Cəfər müəllim fıkirlərində doğru qənaətdədir. Mənbələrdə göstərildiyi kimi, Y.V.Çəmənzəminli “Qurbanəli bəy” (1907) (C.M.) hekayəsini oxuduqdan sonra bu hekayənin təsiri ilə “Şahqulunun xeyir işi” əsərini yazır və yazıçı Ə.Haqverdiyevə göstərir. Tanınmış yazıçı hekayəni bəyənir, Y.Vəzirə bildirir ki, əsəri “Molla Nəsrəddin” jurnalında nəşr etdirəcəkdir. Lakin Y.V.Çəmənzəminlinin “İqtibas, təqlid və təsir” adlı 1935-ci il 13 sentyabrda “Ədəbiyyat” qəzetində çap etdirdiyi məqalədə diqqəti çəkən məqamlar var ki, maraq doğurmaya bilməz. Yazıçıya görə hər bir yaradıcı şəxs ilk addımlarında kiminsə təsiri altına düşə bilər, sadəcə bu təsir ya dərin, ya da səthi olar, ya uzun müddət davam edər, ya ötəri olaraq görünüb yox olar. Bu vəziyyət yaradıcı şəxsin qüvvətindən, istedadının gücündən asılıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, görkəmli ədib ədəbi fəaliyyətinin ilk illərində yazdığı bədii nəsrin mövzu və ideya istiqamətinə, dil-üslub məsə- ləsinə görə nəinki C.Məmmədquluzadə ilə, bütövlükdə molla- nəsrəddinçilərlə eyni mövqedə dayanırdı. Məsələyə aydınlıq gətirən, yazıçının fıkirlərini təsdiq, de- yilənləri inkar edən professor T.Hüseynoglu yazır “Qurbanəli bəy” in təsiri ilə yazılan Şahqulunun xeyir işi” hekayəsi heç bir cəhətdən “Qurbanəli bəy”ə oxşamır və onu xatırlatmır. Yəni Y.V.Çəmən- zəminli “Qurbanəli bəy” heakəyəsinin nə mövzusundan, nə süje- tindən, nə də ondakı əsas tipdən təsirlənib istifadə etmişdi. Y.V.Çəmənzəminli “Molla Nəsrəddin” jurnalında ilk dəfə 1907-ci ildə (2 oktyabr, № 37) “Müdiri-möhtərəm” adlı yazı ilə çıxış etmiş- dir. Lakin bir nüansı da vurğulayaq ki, buna qədər gənc yazıçının “Molla Nəsrəddin” jurnalında “Miryusif Vəzirov” imzası ilə yox, jurnalın rəssamı Şmerlinqin adı ilə karikaturası çap olunmuşdur. “Molla Nəsrəddin”in Y.Vəzirin həyatında, yaradıcılığında oynadığı roldan bəhs edərkən jurnalın təsiri haqqında onun “Həyatım” və
85 “Ədəbi dövrün başçısı”ndakı qeydlərdən məlum olur ki, yazıçını yazmağa və mətbuatda çıxış etməyə sövq edən əsas amillərdən biri “Molla Nəsrəddin” jurnalı olmuşdur. Bu jurnalın təsiri ilə ilk qələm təcrübələrindən siyasi və ictimai məzmun kəsb edən mövzulara və satirik üsluba daha çox maraq göstərmişdir. Jurnalın ideyası, dil- üslub xüsusiyyətləri gənc nasirdə həyat gerçəkliklərini və mühitin yaramazlıqlarını, bütünlülkdə tənqid etmək meyilini gücləndirirdi. “Ədib yazırdı ki, “Molla Nəsrəddin” məndə yazıçılıq həvəsi oyandırdı”. Təkcə 1911-ci ildən 1934- cü ilədək çap olunmuş on üç kitabında yazıçının yetmişdən çox hekayəsi toplanmışdır. Bütün bunlar haqq verir deyək ki, kəsb etdiyi ideya-bədii xüsusiyyətlərinə, orijinallığına, janr xüsusiyyətlərinə görə Y.Vəzirin realist Azər- baycan nəsrinin (əsasən də hekayəsinin - B.B.) inkişafındakı xid- mətləri qədərindədir. Yazıçı sənətkarlıq cəhətdən də mükəmməl obrazlar silsiləsi yaratmış və bu tiplərin hər biri özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə maraq doğurur. Obrazların düşdüyü vəziyyətlərdən asılı olaraq doğurduğu gülünclük Y.V.Çəmənzəminlinin “Cənnətin qəbzi”, “Ağ buxaqda qara xal”, “Mərsiyəxan” və s. hekayələrində müşahidə olunur. Dünyəvi gözəlliklərin dini uydurmalar üzərində qələbəsi bu hekayələrdə yüksək sənətkarlıqla əks etdirilmişdir. Y.V.Çəmən- zəminli dini fanatizmə satirik münasibətini bir çox publisist əsərlərində də bildirmişdir. Yazıçı belə qənaətdə idi ki, fanatizm əməkçiləri zülm altında saxlayır, onaların gözləri qarşısından qəflət pərdəsinin götürülməsinin, savadlanmasının, dünyagörüşlərinin artmasının qarşısını alır, mütərəqqi işlər görməyə mane olur, faydalı iş görməkdən çətindirir. Y.Vəzir də dini fanatizmə münasibətdə N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov yolu ilə gedirdi. Cənnətin qəbzi hekayəsində ədib qüvvətli təzad yaradaraq usta Ağabalanın gülünclüyünü onun öz sözləri, flkirləri ilə göstərir. Obrazlarm gülüş doğuran xüsusiyyətlərini bu hekayədə təkcə usta Ağabalanın deyil, dəllək Kərbəlayi Qulunun da yadda qalan surətində görürük. Kərbəlayi Qulu qısa boyu, qızarmış iri burnu, nazik bığları ilə fərqlənir. О da usta Ağabalanın tayıdır, bəlkə ondan da fanatikdir. “Mərsiyəxan” hekayəsində ədib məharətlə maraqlı, yumorlu, orijinal bir sonluq tapmışdır. Bu bədii
86 kəşfi ilə oxucunu heyrətdə qoymağa nail olmuşdur. Müasirləri kimi Y.V.Çəmənzəminlini də Azərbaycan qadın- larının hüquqsuzluğu, çətin həyat yolları daima narahat etmişdir. “Şahqulunun xeyir işi”, “Müsəlman arvadının sərgüzəşti”, “Toy”, “Qız məktəbində”, “Divanə”, “Dərdli Züleyxa”, “Yuxu”, “Üç gecə”, “Qumarbazın arvadı” hekayələrində ötən əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan analarının, qız-gəlinlərinin bir çoxuna xas olan qəribə əhvalatlar bədii əksini tapmışdır. Y.V.Çəmənzəminlinin nəsrə gətirdiyi bu mövzular, burada qaldırılan ictimai problemlər əslində “Molla Nəsrəddin” jurnalının ayrı-ayrı nömrələrində işıq üzü görən bədii nümunələrdən qaynaqlanırdı. “Dərs” hekayəsində qəhrəman Həmzə bəy gülünc vəziyyətə düşür, gözlənilməzliklə qarşılaşır. Tələbə Həmzə bəy təhsil almaq, gecəli-gündüzlü kitabxanalarda elm öyrənmək əvəzinə, təhsil aldığı şəhərin küçələrində boş-boşuna veyillənir, qızlara, xanımlara soz atmaqla gün keçirir. Bir gün də yaraşıqlı bir xanımı ələ almaq üçün cəhd edir və onun qadın adamları tərəfindən döyülüb təhqir olunduğunu görürük. Hekayədə obrazın gülünclüyü oxucuda ikrah hissi doğurur. Yazıçı ustalıqla kontrast yaratmışdır. Tələbə öz-özlüyündə gözəl xanımla keyf çəkməyi düşündüyü, xəyallara daldığı bir məqamda möhkəmcə döyülür, “möhtəşəm” bir dərs alır. Y.V.Çəmənzə- minlinin obraza gülüşü istər satira olsun, istər yumor, zahiri əlamətlərdən yaranmır, intişar tapmır, hadisə və sürətlərin zahiri gülünclüyünə əsaslanmır. Bu gülüşün əsas tənqidi məzmunu, ifşa və ittiham gücü daha çox hadisələrin məzmunundan, məntiqindən, obrazların psixoloji varlığından doğur. Nəticədə ictimai kəsəri, bədii vüsəti etibarilə dərin və qüdrətli olur. Əksər məqamlarda ustad yazıçı tənqid hədəfini səliqə və səbrlə, aram-aram elə nöqtədən işıqlandırır ki, tipin çatışmazlığı fonunda onun mənəvi eybəcərliyi - dolğunluğu ilə rüsvayçı vəziyyətə düşür. Tənqidi gülüş isə gözlə- nilməz görünür. Gülüşdəki bu gözlənilməzlik onun islah və ifşa qüdrətini daha da artırır. Mir Qasım da tələbədir (Üç gecə). O, Həmzədən (“Dərs”) fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Mir Qasımı evləndirmək məsələsi ortaya çıxır, o istəməsə də gözəl – göyçək Matanı gəlin gətirirlər. Mir Qasım sevmədiyi qızla evlənməni əzab, həyatını isə məhbəs hesab
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|