Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

kiredi. Tsellyuloza, gemitsellyulozalar xam pektin zatlari  kletka diyualinin uglevod 
komponentleri esaplaniladi. Tsellyuloza xam pektin ,zatlari suudi sinirip kletkanin suuli boliuin  
tamiynleydi. Kletka diyualinda uglevod komponentinen baska ekstensin degen belokta kiredi. 
Bul uliuma aminokislotanin 20% kuraushi L-oksiprolin bolgan  glikoprotein. Sogan  baylanisli 
osimlik kletkasinin diyuali xayuan belogi kollagenge uksas boladi. Kletka diyualinin tiykargi 
zatinin biri lignin esaplaniladi. Ligninnin  kobeyiui kletka osiuin toktatkannan baslanadi. Lignin 
aromatik spirtlerden payda bolgan polimer esaplaniladi. Ligninnin topirakta tarkaliui gumusti 
payda etedi. Suudin xam issilik rejiminin regulyatsiyasina  suberin sinirilgen tkanlar katnasadi. 
Kletka diyualinda suberin jiynalsa  onnan suu xam eritpelerdin otiui kiyinlasadi. Osimliktin 
epiderma kletkalarinin usti kutin xam mum menen korgalgan boladi. Kutin kabati polisaxarid 
komponentinen (tsellyuloza, pektin)  ibarat bolip kutikulani payda etedi. Kutikula tkanlardin suu 
rejimine katnasip  infektsiyanin kiriuine xam ziyanlaniuina jol koymaydi.  Konsi kletkalardin  
bir-birine tiyisip turiuinan apoplast dep atalatugin kletka diyualinin bir, putin sistemasi payda 
boladi. Apoplast boyinsha membran toskinliklarin aylanip otip zatlar kletkadan kletkaga otedi. 
Kletka diyuallari diametri 1-mkm ge shekem bolgan tesikler menen tesilgen , olar arkali 
plazmodesma jolagi otedi. Olar arkali kletka aralik baylanislar boladi. Kletkalar tsitoplaazma 
arkali baylanisiui mumkin. Bul baylanis kletkaladagi plazmolemma, E.R. xam kletka diyuali 
arkali boladi. Tkan` kletkalarinin  tsitoplazmasinin bunday uliuma baylanisiu simplast dep 
ataydi.
 
                        Endotsitoz xam ekzotsit 
     Jokari osimliklerdin denesi tiykar bar kosherdi payda etetugin eki bolimnen shaka xam 
tamirdan turadi. Shakada pakal, japirak vegetativ burtikler (apikal` xam kaptal) gul xam miyue  
boladi. Tamir sistemasi-bas tamir, kaptal tamir  xam kosimsha tamirdan ibarat. Pakal tayanish 
xam otkiziushi funktsiyani bejeredi. Ol xareketleniuge, zapas zatlardi toplau xam vegetativ 
kobeyiu ukibina iye. Evolyutsiyalik Ms rauajlaniu dauyrinde pakal xar turli funktsiyani atkariu 
ushin  ozgeriske ushiragan. jer asti tamirsha (kornevishe), tuynek piyazshalar vegetativ kobeiyu 
funktsiyasin atkaradi. Mausimnin kolaysiz sharayatlarina beyimlesiu xam azik zatlardi saklau 
funktsiyalarin atkaradi. Ormeleushi osimliklerde murtlar deneni uslap turiuda xizmet atkaradi. 
(juzim, askabak t.b.).Sonday-ak ayirim osimliklerde pakaldan payda balgan tikenler (dolana, 
gledichiya) korganiu uaziypasin atkaradi.  
Japirak osimliktin fotosintez, gaz almasiu xam transpiratsiya protsessin  atkariushi arnauli organ 
esaplaniladi. Japiraklardin azik zatlardi toplau organi ekenligi tuxim  uleslerinen belgili. Kurgak 
rayonlarda osken osimliklerdin ayirimlarinda japirak kushli reduktsiyalapip tikenge shekem 
ozgeredi. (kaktus). Ayirim ormeleushi osimliklerde (noxat, china) japiraklar murtlarga aylanadi, 
ol nasekoma menen aziklanatugin osimliklerde  (rosyanka) japirak plastinkasi shibin-shirkeylerdi 
uslau maslamasina aylangan.  
     Tamir  osimliklerdin  topirak  aziklaniuinda suudi xam mineral elementlerdi kabillauda, 
osimlikti topirakka bekkem uslap turiuda xizmet atkaratugin arnauli organ esaplaniladi. Tamir 
ayirim osimliklerde  azik zatlardi toplau xizmetin atkaradi (geshir, georgina, arxidey, t.b.). Tamir  
atkaratugin xizmetine karay, juretugin tamir (mangr agashlarinda), batpakli osimliklerde dem 
aliushi tamir (batpak kiparisi ), karmakka uksagan ilmekli tamir (pashekte), xauada asilip 
turiushi tamir (orxideyalarda) x.t.b. bolip bolinedi. Tamirdada shakaga uksagan arnauli metabolit 
sistemasi xam fitogarmonlar boladi.Vegetativ burtik shakanin baslamasi bolip sol shakanin 
tagida shanalaniui ushin xizmet etedi. 
     Generativ  organlar  jinisiy  rauajlaniu  protsessin tamiynleydi. Gul osiui sheklengen, turi 
ozgergen shakalanbagan paxal bolip esaplanadi. Ol keleshekte miyue xam tuxim payda etetugin 
jinisiy kobeyiu organi. Gul bolekleri turi ozgergen japiraklar esaplanadi. Guldin shakalaniui 
usilina baylanisli gul japiraklarinin reni ozgeredi. Gul japiraklarinin reninin xar turli boliui 
guldin nasekomalar arkali aykaspali shanlaniuin tamiynleydi. Osimlik organizminin xar bir 
organi bir neshe turli tkanlardan kuralgan, olar arnauli fiziologiyalik funktsiyalardi atkaradi. 
Osimliklerde funktsionallik axmiyetine baylanisli tomendegi tkan tipleri ajiratiladi. 
 1.    Payda etiushi (meristema). 

---

 2.    Assimilyatsiyalik (xlorenxima). 
 3.    auisik (zapas) zat toplaushi. 
 4.    Jabiushi. 
 5.    Shigariushi (videlitel`niy) 
 6.    Mexanikalik (skelet). 
 7.    Otkiziushi. 
 8.    Aerenxima. 
Bul xar bir tip tkanlarda mayda arnauli bolimlerge bolinedi. Mis:  japiraktagi assimilyatsiyalik 
tkanga baganali xam geuek (gubchatiy) parenxima kiredi. Jabiushi tkanga-epidermis, rizoderma, 
periderma, endoderma x.t.b. kiredi. Osimliklerde putin organizm ushin bir kansha ulikma 
funktsionallik sistema bolip, xar biri bir kansha arnauli tkan` xam kletkalardan turadi. Bul 
sistemalar  avtotrof (japirak) xam topirak aziklaniui (tamir) tutiksheli otkiziushi sistema. 
Tayanish sistemalari (mexanikalik xam baska tkanlar) kozgaliu  sistemalari, jinisiy sistema.  
Olardi osimliklerdin ishki organlari dep esaplauga boladi. otkiziushi (tutiksheli) sistema 
xayuanatlardagi kan aylaniu sistemasina uksagan funktsiyani atkaradi. Birak ol kislorodti 
tasimaydi.  Dem aliu xam bolip shigariu  sistemalari diffuziyalik xarakterge iye boladi.  Dem 
algandagi gaz almasiniu  kletka araliki bosligi,aerenxima, ustitsa xam chechevichka (tirtik) lar 
jardeminde jenillenedi.  Kopshilik osimliklerde differentsiyalangan sezgi organlari bolmaydi. 
osimliklerde nerv sistemasida bolmaydi. Elektr impul`slari otkiziushi baylanislar arkali alip 
bariladi. Osimliklerdegi bunday ozgeshelikler olardin aziklaniu usilina baylanisli boladi. 
Osimlikler aziklik zatlardi ozleri izlep jurmeydi, sebebi SO
2
 , suu,  jaktilik . Osimlik aziklik 
zatlarga jakinlau ushin kosher organlarin uzaytip. Aylana ortalik penen tiyisiu bet kolemin  
arttiriu zarur. Osimliklerde sirtki jagdaydin astelik penen  ozgeriuine baylanisli tez kozgaliu 
reaktsiyasi  rauajlanbagan. Birak ayirim osimlikler (mimoza yamasa venerina shibin uslaushilar) 
evolyutsiya protsesinde tez kozgaliu ukibina iye bolgan.Aziklaniudin avtotrof(fototrof) tipi 
osimlikler organizminin tiykargi ayirmashiliginan esaplaniladi. Osimliklerdin fotosintez arkali 
aziklaniuin tamir arkali suu xam mineral duzlardin kiriui kuuatlap otiradi. Solayda bolsa 
osimliklerdin barlik kletkalari xam tkanlari geteretrof aziklaniuga ukipli. Bul osimliklerdin tungi 
uakitlarida osiuinen bilinedi. Bunda tuximdagi, tuynektegi x.t.b. azik zatlari paydalaniladi. 
Osimliklerdegi jasil renge iye bolmagan organlari geteretrof aziklanadi. Buni parazit osimlikler 
xam nasekoma jeushi osimliklerden koriuge boladi. Osimliklerde zatlardin aylanisinda oraylik 
orindi olardin tasiliui iyeleydi. Zatlardin tasiliui bir kansha uzliksiz fazalardan turadi. Kletkalar 
bir biri menen kletka diyuali arkali xam plazmodesma arkali baylanisadi. Birak zatlardin aliska 
tasiliui ksilema xam fioemadan turatugin tutiksheler sistemasi arkali boladi. Solay etip jokari 
darejeli osimlikler juda kuramali biologiyalik sistema esaplaniladi. Onin funktsionallik aktivligi  
10- 15 organ,  30-40 arnauli tkanlar, bir neshshe onlagan arnauli tkanlar topari arkali 
tamiyinlenedi. Jabik tukimli osimliklerde 80 ge shekem xar turli kletka tipleri ushirasadi. 
Pikirimizdin daliyli retinde gidrani salistirip karasak gidra denesi eki tkannan duzilgen 
(ektoderma xam endoderma). Onin denesinin kuramina 10 turli kletka tipleri kiredi. Kurt denesi 
10-12 arnauli tkanlardan duzilgen. 
 
 Osimlik denesinin duzilisi onin aziklaniu usilina baylanisli boladi. Jokari darejeli osimlikler 
xauadan aziklaniu xam topiraktan aziklaniu organlarina iye boladi. Sonday-ak olar zatlardin 
transporti, kobeyiui, kozgaliu (xareket) xam baska da  fiziologiyalik sistemalarga yie. . Osimlik 
kletkasi eukariot kletkalarga tan barlik organoidka iye, birak olar fototrof aziklantugin 
bolganliktan xam polisaxarid diyualga, eki turli tipke iye mikro deneshege (peroksisoma, 
glioksisoma) xam turgordi uslapturiushi vakuolalik sistemaga iye bolganliktan xayuanat 
organizminen ajiralip turadi.
 
     
 
 
Lektsiya №5-6 
Osimliklerde suu almasiu 

---