Microsoft Word BÄ°LÄ°msel eksen 20++

Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
 
 
124
Xülasa 
Quran  müsəlmanın  müqəddəs  kitabı  olmaqla  yanaşı,  onların  mədəniyyət, 
ədəbiyyat  və  incəsənətinə  nüfuz  etmişdir.  Müsəlman  xalqları  məhz  Quranın  söz-
məna  gözəlliyindən,  kamilliyindən  doğan  möcüzə  müqabilində  öz  ədəbi 
yaradıcılığını  cilalamış,  onun  fəth  etdiyi  zirvənin  xəyalı  ilə  sözü  bəlağətlilik 
baxımından zinətləndirmişlər. 
“Qurani-Kərim” bütün insanlar üçün hidayət kitabıdır və təkcə oxunmaq üçün 
nazil  olunmamışdır.  Onu  oxumaqla  yanaşı,  müqəddəs  ayələr haqqında düşünməli 
və  orada  buyurulmuş  göstərişlərə  əməl  edilməlidir.  Allahın  kəlamının  düzgün 
oxunulması müsəlman üçün ən vacib məsələlərdəndir. 
Öz sözlərini Quran nuru ilə cilalayan və dəyərləndirən Füzuli qitələrinin ində 
bu məqama (“xəta” məsələsinə) toxunur. 
Şairin sənətində “xəta” Qurana bağlı xətalar (tələffüz, qiraət, yazı), şur və eşq 
cazibəsinin təsiri ilə “salikin xətası” – kimi özünü göstərir. Fərdin (qarenin) avazı 
da  önəmli  məsələlərdəndir,  çünki  onun  səsinin  ahəngi  qəlbləri  yumşaldır,  ruhları 
Qurana doğru cəlb edir. 
 Açar Sözlәr: Quran, Müsəlman Şərqi, İlahi eşq, bəşəri eşq, xəta, günah, ləhn, 
böyük xəta, kiçik xəta. 
 
Abstract 
Koran is sacred book for all Moslems, and in the same time it had greatest in-
fluence on literature, art, all culture of Moslem world. Moslem peoples improved 
their artistic creativity, basing on miracles, coming from wordy and semantic beau-
ty of this divine book, enriched their eloquence in desire to be closer to it’s peak. 
Koran is the light for all peoples, it isn’t sent for reading only. While reading 
Koran one must think deeply about the sense of sacred “ayahs” and follow all di-
rections,  contained  in  them.  Correct  reading  of  Koran  is  one  of  most  important 
duties for each moslem. 
Great poet Mohammad Fizuli always addressed to Koran in his works. In one 
of his poetic works- “kita”- poet touched very important issue- “problem of delu-
sion”. In Fizuli’s creativity all forms of delusions, such as pronunciation, reading 
and writing- are considered as “delusion of faithful”, happened as result of influ-
ence of love and sense beauty. The voice of reader is also of great importance here, 
because the voice beauty has also beneficial influence on listeners, mollifies their 
heart, brings their spiritual beginning nearer to Koran. 
Keywords: Koran (Qur’an), Moslem East, divine love, universal love, sin, the 
great delusion, small delusion. 
 
 
Резюме 

---

Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
 
 
125
Являясь  священной  книгой  мусульман,  Коран  также  оказал  огромное 
влияние  на  культуру,  литературу,  искусство  всего  мусульманского  мира. 
Мусульманские народы совершенствовали свое художественное творчество в 
свете  чудес,  исходящих  из  словесной  и  смысловой  красоты  этой 
божественной книги, обогащали свое красноречие, желая приблизиться к ее 
вершинам. 
Коран является книгой-светочем для всех народов и ниспослана свыше не 
только для  чтения.  Читая  Коран,  необходимо  глубоко  вдумываться  в  смысл 
священных  аятов  и  следовать  всем  указаниям,  данным  в  них.  Правильное 
прочтение  Корана  -  слова  Аллаха-  является  одной  из  важнейших 
обязанностей каждого мусульманина. 
Великий  поэт  Мухаммед  Физули,  всегда  опиравшийся  на  священную 
книгу,  в  одной  из  своих  «кыта»  затрагивает  очень  серьезный  вопрос  –  т.н. 
«вопрос  заблуждения».  В  творчестве  поэта  все  формы  «заблуждений, 
преткновений»,  связанные  с  Кораном,  а  именно  произношение,  чтение, 
написание-  представлены  как  «заблуждения  правоверного»,  случившиеся  в 
результате  влияния,  оказываемого  очарованием  любви  и  сознания.  Голос 
каждого  чтеца  также  является  важным  компонентом  в  данном  вопросе, 
поскольку  именно  красота  голоса  человека,  читающего  вслух  священную 
книгу оказывают благотворное влияние на слушателей, смягчает их сердца и 
приближает их духовное начало к Корану. 
Ключевые слова: Коран, мусульманский Восток, божественная любовь, 
общечеловеческая любовь, грех, великое заблуждение, малое заблуждение. 
 
Giriş 
Müsəlman Şərqi mədəniyyətində sözün və söz sənətinin xüsusi yeri vardır və 
bəşər  tarixində  türkdilli,  farsdilli  və  ərəbdilli  ədəbiyyata  istər  ideya-məzmun 
dərinliyi, istərsə də söz-üslub gözəlliyi baxımından alternativ yoxdur. Bu da onun 
iki əsas mötəbər qaynağından irəli gəlir: 
1. Yerli folklor və bədii dil-üslub ənənələri; 
2. İslam mədəniyyəti və özəlliklə də, Qurani-Kərimin bəlağət möcüzəsi. 
Şərqdə  klassik  irsin  qeyri-adi  söz-məna  incəliyi,  bənzərsiz  poetik  düzəni,  bu 
düzənin qəliblənmiş nizamlı kateqoriyaları ilk növbədə dünya mədəniyyətinin söz 
abidəsi  olan  Qurandan  qaynaqlanır.  Müsəlman  xalqları  məhz  Quranın  söz-məna 
gözəlliyindən,  kamilliyindən  doğan  möcüzə  müqabilində  öz  ədəbi  yaradıcılığını 
cilalamış,  onun  fəth  etdiyi  zirvənin  xəyalı  ilə  sözü  gəlin  kimi  zinətləndirmişlər. 
Qurani-Kərim  bədii  söz  sənəti  üçün  örnək  olaraq  XX  əsrin  əvvəllərinədək  öz 
təsirini davam etdirmişdir (Quliyeva, 2008: 18). 
Tədqiqatçılar  bu  mövzuya  müxtəlif  cəhətlərdən  yanaşmışlar.  Zənnimizcə, 
burada iki istiqamət diqqəti daha çox cəlb edir: 
1. Quranın mövzu və məzmun gözəlliklərinin bədii söz sənətinə təsiri. 

---

Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
 
 
126
2.  Quranın  bəlağət,  bədiiyyat  və  üslubi  qurumunun  söz  sənətinə  təsiri 
(Quliyeva, 2008: 48). 
Əbədi  və  əzəli  İlahi  eşq  və  bu  eşqin  çeşidli  növlərini  öz  yaradıcılığında  əks 
etdirən Füzuli sənəti qeyd etdiyimiz məzmun çalarlarının qaynağı olmaqla yanaşı 
bədii estetik duyğu yaradan ahəngdar düzən və harmoniyanın vəhdətidir.  
İslamda aləmin təsviri sözlə-Quranın poetik düzümü, səs ahəngi və emosional-
estetik təsiri ilə başlandı (Göyüşov, 2011: 60). Bu da Quranın ecazkar məzmun və 
söz  dəyərinin  vəhdət  şəklində  sənətkarların  yaradıcılıq  bəlağətinin  meyarı  kimi 
çıxış  etməsi  ilə  nəticələndi.  Quranın  rəngarəng  söz,  üslub,  məna  və  poetik 
möcüzələri ədəbiyyata geniş şəkildə sirayət etdi. 
Klassik  ədəbiyyatda  Quran  ayələrindən  həm  İslamın  müqəddəs  kitabı,  həm 
möhtəşəm  sənət  abidəsi,  həm  əxlaqi-mənəvi  qaynaq,  həm  də  yığcam,  ibrətamiz 
ifadələr  şəklində  istifadə  edilmiş,  bununla  da,  şairlər  öz  sözlərinin  etibarını 
artırmağa çalışmışlar. Qurandan istifadə sadəcə şair və ədibin Tanrı kəlamına xas 
olan  rəğbətinin  bəyanı  deyil,  həm  də  sənətkarın  ifadə  etdiyi  düşüncələrin  daha 
təsirli və məzmunlu olmasına xidmət edir (Quliyeva, 2008: 140). 
Alman alimi Q.E.fon Qrunebaum “Концепция плагиата в арабской теории” 
adlı  məqaləsində  qism  alimlərin  fikrinə  cavab  olaraq  Qurandan  “təzmin”  vasitəsi 
ilə istifadəni plagiat deyil, şairin fikrinin tamamlanması və ya təsdiqlənməsi kimi 
dəyərləndirir.  Bu  da  sənətkar  qarşısında  sözün  dəyərini,  sözün  sehrini, 
ecazkarlığını, yeni-yeni məna çalarlarından istifadəni vəzifə kimi önə çəkir.  
Məhəmməd Füzuli şeiri daima təravətlidir. Şairin hər misrasının, hətta ayrı-ayrı 
kəlmələrinin  arxasında  arif  və  kamil  insanın  dərin  elmi  biliyi  dayanır.  Tanınmış 
türk  alimi  prof.,  Dr.Alu  Nihad  Tərlanın  sözləri  ilə  desək:  “Fuzili  devrinin  sayılı 
alimlerindendir.  Edebiyatın  en  derin  ve  en  ince  noktalarına  kadar  inen  zekaya 
sahipdir.  Samimi  lirizm  ve  hassasiyyet  içinde  sürüklenir  gibi  gördüğümüz  şair, 
arada öyle zeka parıltısı gösterir ki, insan, san`atkarın bu derece kendinden geçmiş 
halde  iken  nasıl  zekasını  böyle  keskin  hale  getirebildiğine  hayret  eder.  Lakin  bu 
zeka, öyle gizli işler ki, asırlar bunun farkına varmamış və onu daima derin aşkının 
ateşleri içinde yanan samimi aşık olarak tanımıştır” (Tarlan, 2005: 14). 
Klassik әdәbiyyatda İlahi eşq  
Füzuli  yaradıcılığı  İlahi  eşqin:  Allahın  liyinin,  mütləq  iradə  və  qüdrətinin, 
Hz.Məhəmməd  və  ona  olan  sevginin,  axirət  həyatının,  Cənnət  və  cəhənnəmin, 
İslam  mütəsəvviflərinə  aid  qissələrin,  Allahın  zikrinin  və  bu  kimi  mövzuların 
tərənnümçüsüdür.  Şairin  yaradıcılığında  İlahi  eşqlə  yanaşı  bəşəri  eşqin  çeşidli 
növləri də öz əksini tapıb.  
İlahi  eşq  İlahinin  bəşəriyyətə  sevgi  ilə  göndərdiyi  misilsiz  ətasıdır.  Bu 
baxımdan da ilk növbədə Allahı tanımaq, İlahi eşqin məşuqu olmaq, Ona ürəkdən 
sarılmaq,  əməli  salehlik  uğrunda  mübarizə  aparmaq  lazımdır.  Əks  təqdirdə 
“Ümmul-kitab”ın möhtəşəmliyini anlamaq mümkün olmaz. Məhz elə buna görə də 
klassik  əsərlərdə  İlahi  eşqin  vəsfi  geniş  yer  tutur.  Müxtəlif  dövr  şairlərinin 

---