Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
47
arasındakı gəlirin yenidən bölüşdürülməsi kimi bir çox fəaliyyətlər
üzərində təsirləri vardır.
99
Đnflyasiya həddindəki fərqliliyə bağlı olaraq real faiz həddinin
səviyyəsi ölkədən ölkəyə və ya eyni ölkədə zamanla dəyişməkdədir.
Məsələn, 1999-da illik nominal faiz həddi Rusyada 60% ikən
Türkiyədə 80% idi. Yenə, ABŞ-da 1975-də inflyasiya həddi 10%
ikən böyük firmalar 9% faizdən borclana bildiyindən real faiz həddi
–1% kimi neqativ bir dəyər almaqdaydı. Ancaq, faiz hədləri daha
sonraları müsbət yöndə artaraq 9 il sonra 1984-də ən yüksək
səviyyəyə 8%-lərə, 1998-də də 6%-ə gəlmişdir.
100
Real faiz hədlərini inflyasiyaya görə uyğunlaşdırılmış faiz
hədləri olaraq ifadə etmək bəzi yönlərdən yetərsiz qalan bir tərif
olaraq dəyərləndirilməkdədir. Çünkü daha əvvəl də vurğulandığı
kimi real faiz həddinin hesablanmasında çətinliklər çoxdur. Cari faiz
həddinin, ex-ante (gözlənən) inflyasiyaya görə müəyyən edilməsi
lazımdır. Ancaq, ehtimalları ölçmək çox çətindir. Đqtisadi hadisələrin
ümumi bir araşdırmasını aparmaq, statistik modellər ortaya qoymaq,
iqtisadi nəzəriyyələrdən nəticələr çıxarmaq mümkündür amma,
xalqın inflasiyayla əlaqədar ehtimallarını tam olaraq ölçmək müm-
kün deyildir. Beləcə, tam olaraq müəyyən edilə bilməyən inflyasiya
ehtimallarına əsaslanaraq ortaya atılan bazar faiz hədlərinin real
dəyərləri ilə əlaqədar şüphələr artmaqdadır.
101
2.Fisher Nəzəriyyəsində Đnflyasiya və Faiz Əlaqələri
Đrving Fisher (1867-1947) yazmış olduğu The Theory of
Interest (faiz nəzəriyyəsi) adlı əsərində (1930); borc-alacaq əlaqəsin-
dəki tərəflərin gələcəkdə ortaya çıxacaq inflyasiya ilə əlaqədar
ehtimallarının nominal faiz həddi üzərində təsir edici olduğunu ifadə
etmişdir. Buna görə nominal faiz həddi; real faiz həddi və gözlənən
inflyasiya həddi olaraq iki qismə ayrılmaqdadır. Bu bərabərlik olaraq
yazılırsa;
99
James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 358.
100
Michael Parkin, Economics, p. 594.
101
William Poole, “Are Real Interest Rates Too High?” September 21, 1999,
http://www.stls.frb.org/general/speeches/990921.html, 14 Ağustos 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
48
Nominal Faiz Həddi = Real Faiz Həddi +
+ Gözlənən Đnflyasiya Həddi - dir.
Bu iki qisimdəki dəyişiklik nominal faiz həddini də dəyişdir-
məkdədir. Fisher bərabərliyi olaraq bilinən bu bərabərlik bu şəkildə
də göstərilə bilər:
R
t
= r
t
+ π
t
e
Burada R
t
nominal faiz həddini, r
t
real
faiz həddini və π
t
e
də
gözlənən inflyasiya həddini ifadə etməkdədir.
102
Buna görə; əgər
gözlənən inflyasiya sıfır isə, nominal faiz həddi real faiz həddinə
bərabərdir. Gözlənən inflyasiya müsbət isə real faiz həddi açıqca
nominal faiz həddindən kiçikdir. Bəlli bir nominal faiz həddində
gözlənən inflyasiya həddi nə qədər yüksək isə real faiz həddi də o
qədər kiçik olacaqdır.
103
Bu bərabərlikdəki real faiz həddi (r
t
) nisbi olaraq daha sabit
sayılmaqdadır. Real faiz həddi sabit olaraq alındığında, nominal faiz
həddi ilə gözlənən inflyasiya arasında ortaya çıxan birəbir əlaqəyə
Fisher təsiri (Fisher effect) deyilməkdədir. Bu təsirə görə gözlənən
inflyasiya həddindəki 1%-lik artım nominal faiz hədlərini də 1%
artıracaqdır. Beləcə, mal və xidmətlər bazarında ortaya çıxan ehti-
mallar inflyasiya həddinə təsir edərkən inflyasiya ilə əlaqədar
ehtimallar da nominal faiz hədlərinə təsir göstərməkdədir.
104
Hər
ölkənin öz şərtlərində baş verən iqtisadi hadisələr fərqli Fisher
Təsirlərinə səbəb olmaqdadır. Çünkü dünya ölkələrindəki inflyasiya
hədlərinin fərqli olması nominal faiz hədlərinin da fərqli olmasına
səbəb olmaqdadır. Ancaq, dünya səviyyəsində investorların əldə
etdiyi sərmayə gəliri olan real faiz həddi arbitraj işləri səbəbiylə bir-
birinə çox yaxındır.
105
102
Yukinobu Kitamura, “Indexed Bonds and Monetary Policy: The Real Interest Rate
and The Expected Rate of Inflation” http://www.imes.bg.or.ip/japenese/a1197/
mc15-1-1.pdf, 19 Ağustos 2001.
103
Olivier Blanchard, a.g.e., p. 270.
104
The Economy in The Long Run, http://www.uh.edu/˜skalemli/lect9-10chp7.pdf,
20 Ağustos 2001.
105
Niranyan Tripathy, International Fisher Effect: Assuming, Spring, 2001,
http://www.coba.unt.edu/FirelTRIPATY/f4500/F45ch08/sld011.htm, 18 Ağustos
2001
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
49
Fisher bərabərliyi görünüşdə keçərli olmaqla bərabər yaxın-
dan incələndiyində bəzi problemləri də bərabərində daşıdığı görül-
məkdədir. Bu problemlər qısaca belədir:
- 1930-larda olduğu kimi qiymətlərin sürətlə düştüyü və deflasyo-
nist ehtimalların ortaya çıxdığı hallarda real faiz həddi sabit qalsa belə
formula görə nominal faiz həddi azalaraq neqativ dəyər alacaqdır.
Ancaq, belə bir şəraitdə yığım sahibləri sərmayələrini borc olaraq ver-
mək istəməyəcəklərindən neqativ faiz tətbiq olunmayacaqdır.
- Əgər mövcud inflyasiya ehtimalı keçmiş inflyasiyaya əsasla-
naraq müəyyənləşdirilirsə içində olduğumuz dönəmdəki fövqaladə
dəyişikliklər (müharibə, zəlzələ kimi) bu ehtimalları yıxaraq yeni
inflyasiya ehtimallarını ortaya çıxaracaqdır. Dolayılı olaraq inflya-
siya ehtimalında qeyri müəyyənliklər artacaqdır.
- Fisherə görə real faiz həddi, sərmayə faydalılığının nəticəsi
olduğu üçün əsasən sabittir. Ancaq, real faiz həddi zamanla fərqlilə-
şərsə nə olacaqdır? Əgər real faiz həddi pulun satınalma gücünə
(inflyasiya) əsaslanmaq yerinə investisiyaların və sərmayənin gəliri
həddi ilə müəyyən edilirsə digər qiymət dəyişkənləri kimi real faiz
hədləri də iqtisadi şərtlərdən təsirlənərək dəyişəcəkdir.
- Đnflyasiya ehtimallarının elmi olaraq ölçülməsi dəqiq deyildir.
Elmilik həqiqi gerçəklərlə təsdiq və ya inkarı gərəkdirir. Məsələn,
bazarları analiz edərək və hər kəsə ehtimallarının nə olduğunu soru-
şaraq doğru nominal faiz həddini, yenə mal bazarları və istehsal
texnologiyalarını analiz edərək doğru real faiz həddini əldə etsək,
əgər nominal faiz həddi ilə real faiz həddi arasındakı fərq əldə
etdiyimiz inflyasiya ehtimallarına bərabər çıxmamışsa bu halda
dəlillərin bu nəzəriyyəni təkzib etdiyini irəli sürə bilmərik. Bəlkə
ölçülərimizin səhv olduğunu düşünərik. Đnflyasiya ehtimallarının
elmi və dəqiq olmaması real faiz hədlərinin də əldə edilə bilmə-
məsinə səbəb olmaqdadır.
106
Amerika iqtisadiyyatında yaşanan dəyişikliklərə baxıldığında
1960-1980 arasında nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddinin
106
Robert Haney Scott, a.g.e., pp. 267-268.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
50
demək olar ki, eyni şəkildə dəyişdiyi görülür. Ancaq, 1980-dan
sonra inflyasiya həddində olduqca sürətli bir eniş varkən faiz həddi
olduqca yavaş enmişdir. 1990-lara qədər bu iki hədd bir-birlərinə
yaxınlaşmamışdır. Beləcə, inflyasiya və nominal faiz həddi arasında
bir əlaqənin olduğu, fəqət, bunun sabit bir qayda olaraq inflyasi-
yadakı artım və azalışı eyniylə nominal faiz hədlərinin də yaşayacağı
mənasına gəlmədiyi ortaya çıxmışdır. Digər tərəfdən 1980-larda
inflyasiyadakı sürətli enişə qarşılıq nominal faiz hədlərindəki yavaş
eniş real faiz hədlərinin öncəki dönəmlərə görə yüksək olmasına
səbəb olmuşdur. Bu dəyişmədə olduğu kimi bir çox tətbiqi çalışma-
da da real faiz həddinin Fisher bərabərliyinin tərsinə zamanla hətta
qısa vədədə dəyişdiyini göstərmişdir.
107
Nominal faiz həddi ilə inflyasiya həddi arasındakı əlaqələrin
Fisher bərabərliyindən fərqli yaşandığı Avstraliya iqtisadiyyatı üzə-
rində aparılan başqa bir tətbiqi araşdırmada da əldə edilmişdir. Burada
da nominal faiz hədlərinin inflyasiya hədlərindəki dəyişikliyi yavaş
təqib etdiyi görülmüşdür. 1969-1996 dönəmini əhatə edən araşdır-
mada 1970-1980 arasında inflyasiya həddi sürətlə artarkən faiz hədləri
bunun gerisində qalmışdır. Təkrar tarazlıq qurulduğunda arada 5%-lik
bir neqativ faiz fərqi ortaya çıxmışdır. 1980 sonrasında da yenə
inflyasiya həddi sürətlə düşərkən faiz həddi yavaş düşərək real faiz
həddi artmışdır.
108
Nominal və real faiz hədləri ilə gözlənən inflyasiya arasındakı
əlaqələri ələ alan mövcud araşdırmalar; inflyasiya ehtimallarının və
real faiz hədlərinin ölçülməsi və ya təxmin edilməsinə görə üç
qrupda ələ alına bilməktədir. Bunlar;
1- Friedman (1980), Figlewsky və Wacgtel (1981) kimi, investor-
ların ehtimallarına əsaslanan məlumatlardan istifadə edən araşdırma-
lardır. Bu araşdırmaların nəticələrini şərh etmək olduqca çətindir.
Çünkü cəmi qiymətlər analiz mövzusu olan fərdi ehtimalları açıqla-
maqda yetərli deyildir.
107
Michael R. Baye, Dennis W. Jansen, Money, Banking and Financial Markets,
Boston, Houghton Mifflin Company, 1995, pp. 651-652.
108
Mark Crosby, “Real and Nominal Interest Rate Determination” Econochat, 13
February,2000,http://www.ecom.unimelb.edu.au/ecowww/Econochat/February200
0.pdf,18 Ağustos 2001.
Dostları ilə paylaş: |