Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
37
əlaqədar açıqlamalara daha əvvəl yer verilmişdi. Buna görə bir ölkə-
nin pulunun dəyərli və ya dəyərsiz olması nisbi bir anlayışdır. Çünkü
ölkə pul məzənnəsinin artıb/azalması; əvvəlkinə görə öz dəyərindəki
və digər ölkə pul məzənnələri qarşısındakı dəyişikliklərdən qaynaq-
lanmaqdadır. Pulun öz satın alma gücündəki dəyişiklik istehlakçı
qiymət indeksi kimi ölçülərlə dəyərləndirilirkən digər ölkə pulları
qarşısındakı dəyişiklik Satın Alma Gücü Tarazlığı ilə dəyərləndiril-
məkdədir. Məzənnələrin dəyər qazanmasının və dəyər itirməsinin
nisbi fərqli üstünlükləri və zərərləri vardır. Bu üstünlük və zərərlər-
dəki dəyişməyə görə məzənnələrdəki dəyişməyə qarşı lazımi iqtisadi
tədbirlər alınmaqdadır.
81
Pulun Dəyər Qazanması
Üstünlükləri
Zərərləri
Đstehlakçılar xarici mal və xidmətlər
üçün daha az qiymət ödəyərlər.
Xarici mal və xidmət qiymətlərinin
aşağı olması inflyasiyanın
azaldılmasında yardımçı olur.
Ölkə vətandaşları üçün ölkə xarici
səyahatləri ucuzlaşar.
Yerli investorlar xarici varlıqları
aşağı qiymətdən ala bilirlər
Yerli firmalar xarici bazarlarda rəqabət
edə bilməzlər
Yerli firmalar daxili bazarda da aşağı
qiymətli xarici mallar qarşısında
rəqabət etmək məcburiyyətində
qalırlar.
Xarici turistlərin ölkəyə gəlişləri
bahalaşır.
Xarici investorlar üçün yerli varlıqların
alınması çətinləşir.
Pulun Dəyər Đtirməsi
Üstünlükləri
Zərərləri
Yerli firmalar üçün ölkə xarici
bazarlara mal satmaq asanlaşır.
Qiymətlərin aşağı olması səbəbiylə
yerli firmalara qarşı bazarda
rəqabət basqısı azdır.
Qiymətlərin xaricilər üçün ucuz
olması səbəbiylə ölkəyə daha çox
xarici turist gələ bilər.
Ölkə sərmayə bazarı xaricilər üçün
daha cazib olmağa başlaryar.
Đstehlakçılar üçün xarici mal və xidmət
qiymətləri olduqca yüksəkdir.
Xarici mal qiymətlərinin yüksək olması
yaşayış məsrəflərini daha da artırır.
Ölkə vətandaşları üçün ölkə xarici
səyahətlər olduqca bahalaşır.
Yerli firma və investorlar üçün xarici
bazarlara açılma olduqca çətinləşir.
81
Tim Schilling, Strong Dollar Weak Dollar, Fedaral Reserve Bank of Chicago,
http://www.chicagofed.org/pulications/strongdollar/strongdollar.pdf, 28 Haziran 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
38
Günümüzün rəqabət dünyasında iqtisadi fəaliyyətlərin öz
mənfəətlərinə görə inkişaf etməsini istəyən dünya ölkələri, pullarının
digər ölkə pullarına görə artıq dəyər qazanmasını istəməməkdədirlər.
Çünkü ölkələr keçmişdə ticarət tarazlıqlarında ortaya çıxan neqativ
nəticələri ödəmək üçün idxalatı əngəlləyici tarifələr ilə ixracatı
artırıcı təşviqlər tətbiq edə bildikləri halda dünya ticarətində liberal-
laşma məqsədli GATT prosesinin gətirdiyi Dünya Ticarət Təşkilatı
(WTO), bu tətbiqatlara önəmli ölçüdə limitləmələr gətirmişdir. Belə-
cə, ölkələrə, dünya ticarətində üstünlük əldə etmənin yolu olaraq
pullarının dəyərinin azaldılması (devalvasiya) ilə əlaqədar tətbiqatlar
qalmışdır. 2001-ci ilin ilk rübündə Yapon yeni dollara qarşı 8%
devalyu edilmişdir. Bunu rəqib ölkələrdən biri olan Koreyadakı 6%-
lik bir devalvasiya təqib etmişdir. Digər yandan Brazilya 9% deval-
vasiya həyata keçirmişdir. Bənzər şəkildə Malaziya, Tayland, Çin,
Argentina və Türkiyə kimi ölkələrdə də devalvasiyalar aparılmışdı.
Ölkələr üçün dünya bazarında ixracatı artırıp idxalatı azaltaraq
rəqabət edə bilmənin yolu devalvasiyalar olmuşdur.
82
Ölkə pulları, sərbəst məzənnə sistemlərində bazar gücləri
tərəfindən ortaya çıxarılan təklif və tələbə görə dəyər qazanıb itirər-
kən, sabit məzənnə sistemlərində resmi səlahiyyətlilər tərəfindən
devalyu və ya revalyu edilməkdədir. Sabit məzənnə sistemlərində
ölkə pulunun digər ölkə pulları qarşısındakı dəyərinin rəsmi olaraq
azaldılmasına devalvasiya, dəyərinin artırılmasına da revalvasiya
deyilməkdədir. Ancaq, revalvasiya tətbiqatda devalvasiyaya görə
çox nadir hallarda həyata keçirilməkdədir.
83
Ölkələrin həyata keçirdiyi devalvasiya ilə xarici mal və
xidmətlərin qiymətləri bahalaşırkən yerli mal və xidmətlərin qiymət-
ləri ucuzlaşmaqdadır. Beləcə, ölkənin ticarət partnyorlarından aldığı
mal və xidmət miqdarının satdıqlarından daha artıq olması səbəbiylə
ortaya çıxmış olan cari əməliyyatlar hesabı kəsirlərinin ödənilməsi,
ticarət üstünlüklərinin artması gözlənməkdədir. Əlavə olaraq cari
kəsirlərin ortadan qaldırılmasında vergilərdə bir artışın, dövlət xərc-
ləri və dövlət yardımlarında bir azaltmanın aparılmaması, ölkə
82
Andrew West, “Devaluation is Not the Answer” April 11, 2001,
http://www.capitalismmagazine.com/2001/april/aw_devaluation.htm, 30 Mayıs 2001.
83
Michael Greener, “Devaluation”, 1994, http://www.xrefer.com/entry/106475, 8
Ağustos 2001.
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
39
idarəçilərinə daxili siyasətdə fərqli üstünlüklər təmin edəcəyi umul-
maqdadır.
84
Həyata keçirilən devalvasiyaların uğurlu olması üçün lazımi
olan şərtlər Alfret Marshall və Abba Lerner adlı iqtisadçılar tərəfin-
dən müəyyən edilmişdir. Marshall-Lerner Şərti (Marhall-Lerner
Condition) olaraq bilinən bu formula görə; idxal malların ölkə daxili
tələb elastikliyi (e) ilə ixrac mallarının xarici tələb elastikliklərinin
(e*) cəminin birdən böyük olması lazımdır. Buna görə yerli pulun
devalyu edilməsi ilə tədiyyə balansının bundan müsbət təsirlənməsi
üçün lazımi şərtlərin formulu: e+e*>1-dir.
85
Đdxal malların ölkə daxili tələb elastikliyi ilə ixrac mallarının
ölkə xarici tələb elastikliyi birdən böyük olduğunda, idxal mallarının
qiymətlərindəki artım ölkə daxili tələbi azaldarkən, ixrac mallarının
qiymətlərindəki düşüş də ölkə xarici tələbi artıracaqdır. Beləcə,
devalvasiyadan gözlənən nəticə baş verərək tədiyyə balansında müs-
bət dəyişikliklər təmin edilmiş olacaqdır. Əgər Marshall-Lerner şərti
keçərli deyilsə (e+e*<1 isə), ödəmələr tarazlığı bundan mənfi yöndə
təsirlənəcəkdir. Əlavə olaraq aparılan devalvasiya nəticəsində qiy-
mətlərdəki dəyişimənin istehlakçı tələbi üzərindəki təsirinin ortaya
çıxması (vətəndaşların xarici mallardan yerli mallara və ya xarici-
lərin yerli mallardan xarici mallara keçişi) bir az zaman almaqdadır.
Dolayılı olaraq, bu zaman prosesində xarici ticarət üzərində mənfi
dəyişmələr olmaqdadır. Ancaq, zamanla tədiyyə balansında yaxşılaş-
ma yönündəki dəyişmələr şəkil-2-də görüldüyü kimi J hərfinə
bənzədiyindən J əyrisi təsiri (j curve effect) olaraq adlandırılmışdır.
86
84
Currency Devaluation and Revaluation, BanxQuate,
http://www.banx.com/banx/trasury/devarev.htm, 12 Mayıs 2001.
85
How the Exchange Rate Effects the Balance of Trade,
http://www.uh.edu/˜pt.hompo/econ.334/class/3.pdf, 12 Ağustos 2001.
86
The Marshall-Lerner Condition,
http://www.bized.ac.uk/virtual/ dc/trade/theory/th12.htm, 13 Ağustos 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
40
Şəkil: 2. J Əyrisi Təsiri
Devalvasiya sonrasında ticarət mövzusu olan mal və xidmətlə-
rin qiymətləri və istehsalı digər mal və xidmətlərin qiymət və istehsa-
lına görə artmaqdadır. Əgər ticarət xarakterli olmayan mal və xidmətlər
də xarici sektordan xammal alırsa, bunların qiymətlərində də bir artım
olacaqdır. Dolayılı olaraq qiymətlərdəki bu artım inflyasiyaya
(adjustment inflation) səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq qiymətlərdəki
artım səbəbiylə nominal maaşlardakı artım ticarət xarakterli olmayan
mal və xidmətlərin qiymətini də artıracağından bir maaş-qiymət qarşı-
lıqlı təsirlənməsi ortaya çıxacaqdır. (Bu əsnada əgər cəmi tələbdə də
eyni şəkildə bir artım olmazsa, qiymətlərdəki artım həqiqi tələbdə
düşüşlərə səbəb olaraq işsizliyi də artıra bilər.) Beyləcə devalvasiya
ticarət mallarının qiymətini (Pt) artırarkən, inflyasiya da ticarət xarak-
terli olmayan malların qiymətlərini (Pn) artırmaqdadır. Nəticədə Pt/Pn
nisbətində bir dəyişiklik olmamaqdadır.
Devalvasiya sonrasında xarici pula bağlı hesablarda dəyər
artışı olarkən milli pula indeksli gəlirlərdə dəyər azalması yaşanmaq-
dadır. Valyuta ilə borclananların borcları artmaqda, yerli pul
cinsindən alacağı olanların alacaqları azalmaqdadır. Yenə yerli pul
dəyərindən xəzinə sadə vekseli və istiqrazı alaraq dövlətə borc ve-
rənlər də devalvasiyadan zərər görməkdədir. devalvasiya səbəbiylə
ortaya çıxan bu natarazlığın bir az olsun ortadan qaldırılmasında
valyuta cinsindən tutulan varlıq və hesablara dövlətin tətbiq edəcəyi
Ödəmələr Tarazlığı
Artıq
Açıq
0
Zaman
1>
Dostları ilə paylaş: |