Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
43
malarda da bu mövzuda dəqiq nəticələrə varılmamışdır. Bacchetta və
van Wincoop (2000) tərəfindən valyuta məzənnəsi qeyri-müəyyənliyi
ilə ticarət fəaliyyətləri arasındakı əla-qəni ələ alan ciddi araşdırmada da
tutarlı bir əlaqə olmadığı ifadə edilmişdir. Tətbiqi araşdırmalar əsasən
seçilən perioda, istifadə olunan modelin xüsusiyyətlərinə, məzənnə-
lərin elastiklik şəklinə və ölkələrin xüsusiyyətlərinə (inkişaf etmiş/az
inkişaf etmiş) görə fərqli nəticələr verməkdədir. Yenə inkişaf etmiş
olan 18 ölkənin yanvar 1980-dekabr 1999 periodundaki qarşılıqlı aylıq
real ixracat göstəricilərinə əsaslanaraq aparılan bir araşdırmada da
valyuta məzənnələrindəki dəyişikliyin real ixracat üzərində artırıcı və
azaltıcı yöndə fərqli təsirlərinin olduğu tapılmışdır. Məzənnələrin elas-
tikliyi nə qədər yüksək olarsa ixracat sektorunda mənfəətliliyin və ya
zərərin ortaya çıxma ehtimalı da o qədər yüksək olacağından xarici
ticarət firmalarının fəaliyyətləri bundan təsirlənməkdədir. Bəzi hallar-
da məzənnə elastikliyi mənfi təsirlərə səbəb olarkən, bəzi hallarda da
müsbət təsir yaratmaqdadır. Məsələn, Avstriya, Danimarka, Đtalya,
Finlandiya və Đspanya üçün kursların elastik olması ixracatlarının üzə-
rində mənfi təsir ortaya çıxararkən, qarşı tərəf olan Yaponya, Portuqa-
liya və Malaziya idxalatı üzərində müsbət təsir yarada bilməkdədir.
91
Qloballaşan dünyada artan qeyri müəyyənliklər və bunlara
bağlı olaraq ortaya çıxan pul böhranları, Robert Mundellin 1961-də ilk
dəfə dilə gətirdiyi pul və valyuta məzənnələri ilə optimal pul sahəsinin
nə olması gərəkliliyi suallarının önəmini artırmaqdadır. Son zaman-
larda xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ortaya çıxan mali böh-
ranlardan alınması gərəkli dərs; bu ölkələrin sərmayə bazarlarını
gərəyindən artıq liberallaşdırmaları olmuşdur. Beynəlxalq sərmayə
axınlarının çox elastik olduğu günümüz bazarlarında müvəffəqiyyətli
ola bilmək üçün daha şəffaf və bazar şərtləriylə gücləndirilmiş bank
və firmaların; sağlam mali sistemlərə, effektiv nəzarətlərə, yerində
aparılan düzəlişlərə və çox yaxşı risk idarə qabiliyyətinə sahib olması
lazımdır. Sərmayə bazarları tam sərbəstləşdirilmədən əvvəl bu ön
şərtlərin yerinə yetirilməsi lazımdır. Hətta bəzi hallarda bu sərbəstliyə
keçidin pillələndirilərək həyata keçirilməsi lazımdır.
92
91
Christofer F. Baum, Mustafa Çağlayan, Neslihan Özkan, “Exchange Rate Effects on
the Volume of Trade Flows: An Empirical Analysis Employing High-Frequency
Data” http://fmwww.bc.edu/ec.p/WP488.pdf, 13 Ağustos 2001.
92
Horst Köhler, “New Challenges for Exchange Rate Policy” January 13, 2001,
http://www.imf.org/external/np/speeches/2001/011301.HTM, 13 Ağustos 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
44
Ölkələrin iqtisadi strukturlarında yaşanan bu dəyişimələrin
uğuru və yaşadıqları böhranlardan çıxılması üçün lazımi tövsiyyələr
və texniki yardımlar, xalqların ticarət və valyuta məzənnəsi siyasət-
lərinin koordinasiyasını təmin etmək üçün qurulan BVF tərəfindən
təmin edilməkdədir. Doğrudur BVF, Asiya Böhranını önləmək üçün
verdiyi təkliflərin eynisini iqtisadi fərqliliyinə baxmadan Latin
Amerikası ölkələrinə də verdiyindən bütün ölkələrə eyni resepti ver-
məklə tənqid olunmaqdadır. Bu tənqidlərin dozası bir az daha
artırıldığında, bəzən ölkə heyətlərinin əlaqədar ölkələri ziyarət
etmədən raport layihələri hazırladıqları belə iddia edilməkdədir.
93
Halbuki BVF-nun ölkə təcrübələrindən yaxşıca istifadə edərək
lazımi reseptləri doğru şəkildə təklif etməsi lazımdır. BVF-nun
məzənnə qeyri müəyyənliyi ilə əlaqədar olaraq ortaya qoyduğu IV
maddə ilə də ölkələrin valyuta manipulasiayalarıyla başqa ölkələr
üzərində haqsız rəqabət etmələri önlənirkən, ölkələrə valyuta
məzənnəsi sistemini sərbəstcə seçmə haqqı verilmişdir.
94
93
Joseph Stiglitz, “Đçerden Biri: Dünya Ekonomik Krizinde Neler Öğrendim” Çev.
Seyhan Erdoğdu, Mülkiye Dergisi, Cilt 29, S. 222, Mayıs-Haziran 2000, s. 126.
94
Currency Devaluation and Revaluation, http://www.ny.frb.org/pihome/
fedpoint/fed38.html, 10 Ağustos 2001.
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
45
II. ĐNFLYASĐYA-FAĐZ HƏDDĐ ARASINDAKI
ƏLAQƏLƏR
1. Nominal və Real Faiz Anlayışı
Đqtisadi analizlərdə nominal (actual) və real faiz hədləri ara-
sındakı bölgü olduqca önəmlidir. Nominal faiz həddi; borc alıb-
vermə işlərində bazarda qarşılıqlı razılaşmalarla müəyyən edilən və
pul üzərinə qoyulan bir faiz həddidir. Məsələn, bir illiyinə 100
dollarlıq borc vermə işi nəticəsində 110 dollarlıq geri ödəmə
istənirsə, buradakı nominal faiz həddi 10%-dir. Real faiz həddi isə;
uzun dönəmli inflyasiya həddinin sıfır olduğu tamamən fərzi bir
bazardakı faiz həddidir. Ancaq, içində yaşadığımız gerçək dünyada
hər zaman çeşidli növdən müsbət inflyasiya hədləri vardır. Buna
görə real faiz həddi; nominal faiz həddindən gözlənən inflyasiyanın
çıxarıldığı bir faiz həddidir. Yəni borc olaraq verilən pul kirasının
pul dəyəri olaraq deyil satın alma gücü ilə müəyyən edildiyi faiz
həddidir. Məsələn, yenə yuxardakı verilən misalla davam edərsək
10% nominal faizlə verilən borc əsnasında gözlənən inflyasiya həddi
3% isə, bu borclanmanın real faizi 7%-dir.
95
Mövcud mali varlıqların qiymətləri bu varlıqların gələcəkdə
təmin edəcəkləri gəlirlərə görə ortaya çıxdığından bazar iştirakçıları-
nın gələcəklə əlaqədar ehtimallarını da əks etdirməkdədir. Yəni mali
varlıqların qiymətlərinin müəyyən edilməsi; bu varlıqların gələcəkdə
təmin edəcəyi gəlirilərin bu anki dəyərindən cari istehlakı təxirə sal-
malarının məsrəfləri və əldə ediləcək gəliri risklərinin endirilməsiylə
gerçəkləşməkdədir. Bunun üçün də bazardakı yeniliklərdən əldə
edilə biləcək bütün məlumatlarla pul siyasəti tətbiqatçısı olan mər-
kəz bankı fəaliyyətlərinin və proqramlarının yaxşıca dəyərləndiril-
məsi lazımdır. Dolayılı olaraq müəyyən edilən nominal və real faiz
anlayışları lazımi məlumatlar bərabərliyində investorlar tərəfindən
alınan varlıqların dönəm sonu gəliri ilə bu prosesdə ortaya çıxacaq
inflyasiya həddi ehtimallarını əhatə etməkdədir.
96
95
Meir Kohn, Money, Banking and Financial Markets, Chicago, The Dryden Press,
1991, p. 607.
96
Fatima Silva, Jose Monteiro, “Information on Inflation Expectations Contained in the
Prices of Financial Assets” Economic Bulletin, Banco de Portugal, December 2000,
http://www.bpotugal.pt/publish/bolecon/docs/2000_4_1_e.pdf, 18 Ağustos 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
46
Gözlənən inflyasiya təxminlərində əsasən doğruluq müzakirələ-
rinin olması, real faiz həddinin hesablanmasını çətinləşdirməkdədir.
Çünkü çoxu insana görə gələcək 6 ay və ya bir il içində ortaya çıxacaq
inflyasiya ilə yaşanmaqda olan inflyasiya arasında bir fərq yoxdur.
Mövcud inflyasiya həddi bu dönəmdə də davam edəcəkdir. Əlavə
olaraq analiz və araşdırmalarda profesional iqtisadçıların və xalqın
sadəcə qısa dönəm inflyasiya ehtimalları yer almaqdadır. Uzun vədədə
(10 illik kimi) ortalama inflyasiya həddinin nə olacağı ilə əlaqədar hiç
kimsə doğru təxmin edə bilməməkdədir. Çünkü gələcəkdəki inflyasi-
yanın nə olacağı ilə əlaqədar təxminləri çətinləşdirən bir çox faktor
vardır. Bunlar; gələcəkdəki neft qiymətləri, kənd təsərrüfatı ilə əlaqə-
dar hava şərtləri, hərbi və siyasi dəyişikliklər, iqtisadi siyasətlər kimi
dəyərinin nə olacağı əvvəlcədən tam olaraq bilinməyən faktorlardır.
Beləcə, uzun müddətli real faiz hədlərinin müəyyən edilməsi təbii
olaraq çətinləşməkdədir.
97
Real faiz hədlərinin qlobal sərmayə bazarlarında, nominal faiz
hədlərinin də hər ölkənin öz pul bazarındakı dəyişmələrlə müəyyən
olunması səbəbiylə bu iki faiz həddi arasında görünüşdə sıx və mexa-
niki bir əlaqə yoxdur. Amma, ümumi olaraq və digər faktorlar eyni
ikən inflyasiyadakı % nisbətindəki bir artım pul və sərmayə bazar-
larının sıx bir şəkildə bir-birinə bağlı olması səbəbiylə nominal faiz
həddini də % nisbətində artırmaqdadır. Real faiz həddi üzərinə göz-
lənilən inflyasiya həddinin əlavə edilməsi ilə tapılan nominal faiz
həddində bazarın tarazlığı üçün önəmli olan investisiya, yığım və
insanların pul ilə əlaqədar tələblərinin ortaya çıxardığı tarazlıq faiz
həddi müəyyən edilməkdədir.
98
Real faiz həddinin müəyyən edilməsində hər nə qədər başqa
faktorların keçici təsiri olsa da əsas ünsürlər, xalqın yığım anlayışı
və sərmayənin faydalılığıdır. Xalq daha artıq yığımlı olduğunda borc
verilə bilən fondların miqdarı artaraq real faiz həddi düşməkdədir.
Yenə real iqtisadi investisiyaların gözlənən gəliriləri (sərmayə
faydalılığı) yüksəldiyində sərmayə tələbi artaraq real faiz həddi yük-
səlməkdədir. Real faiz həddinin də millətlər arası sərmayə hərəkət-
lilikləri, yeni fabrik və təchizat investisiyaları və borc alıb verənlər
97
James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., pp. 357-358.
98
Michael Parkin, Economics, p. 751.
Dostları ilə paylaş: |