Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
21
Borc verilə bilən fondlar düşüncəsinə görə, faiz həddi nə
sadəcə sərmayə təklif və tələbi nə də sadəcə pul təklif və tələbi ilə
müəyyən edilə bilər. Bu düşüncəyə görə faiz həddinin analiz və
təxmin edilməsində istifadə olunan əsas ünsürlər fond təklif və fond
tələbidir. Fond tələbləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni göstərən
fond tələb əyrisi ilə fond təklifləri və faiz hədləri arasındakı əlaqəni
göstərən fond təklif əyrisinin kəsişdiyi nöqtədə tarazlıq faiz həddi
müəyyən olunmaqdadır.
49
Borc verilə bilən fondlar düşüncəsi klassik düşüncəyə bənzə-
məkdədir. Ancaq, borc verilə bilən fondlar düşüncəsi daha çox sayıda
fond təklif edəni və tələbatçısını əhatə edir. Klassik düşüncədə fond
tələbi sadəcə biznes mühitindən gəldiyi halda borc verilə bilən fondlar
düşüncəsində biznes mühitinə istehlakçılar və dövlət əlavə olunmaq-
dadır. Đstehlakçı və dövlət borclanmalarının böyük miqdarlarda olması
bu əlavənin edilməsinin daha gerçəkçi olduğunu göstərməkdədir.
Əlavə olaraq klassik düşüncə yığım təklifinin sadəcə istehlakçılar tərə-
findən ortaya çıxdığını düşündüyü halda borc verilə bilən fondlar
düşüncəsi buna iş çevrələrinin yığımlarını və pul təklifindəki artışları
da əlavə etməkdədir. Buna görə istehlakçıların borclanmaları, firmala-
rın fabrik-dəzgah investisiyaları və büdcə kəsirləri fond tələbini artı-
rarkən fərdi istehlakçıların və firmaların yığımları ilə pul təklifindəki
artımlar fond təklifini artırmaqdadır.
50
Borc almaq-vermək istəyənlərin qarşılaşdığı və ehtiyaclarını
ödəyəcək olan fond təklif və tələbinə görə bəlli bir faiz həddinin
ortaya çıxdığı yerə borc verilə bilən fondlar bazarı deyilir. Bu bazarda
ortaya çıxan faiz; ticarət investisiya qərarlarını, xalqın istehlak məq-
sədli xərc güclərini, yerli-xarici pul tələbini, dövlət və özəl sektor
borclanma məsrəflərindən təsirlənəcəyindən əhəmiyyətli bir makroiq-
tisadi dəyişəndir. Burada faiz anlayışı sanki alıcı və satıcılar tərəfindən
bazarda müəyyən edilən tək bir hədd varmış kimi istifadə edilmək-
dədir. Halbuki gerçək həyatda daşınmaz əmlaklara tətbiq olunan ipo-
teka faizləri, sadə veksel və istiqraz faizləri, interbank faizləri, əmanət
49
Robert Haney Scott, Money Financial Markets and The Economy, Singopore,
Prentice Hall, Simon Schuster(Asia) Pte Ltd, 1995, p. 259.
50
Miles Livingston, a.g.e., pp. 15-16.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
22
faizləri kimi fərqli varlıqlara fərqli ödənən olduqca müxtəlif və
kompleks faiz hədləri vardır.
51
Bazarlar üçün əhəmiyyətli makroiqtisadi dəyişən olan faiz
həddinin müəyyən edilməsində rolu olan bəzi önəmli faktorlar
vardır. Bu faktorların təsiri ilə ortaya çıxan nominal faiz həddi
aşağıdakı kimi hesablanır:
52
Bazar Faiz Həddi = k = k* + IP + DRP +LP + MRP
Burada; k bazarda müəyyən edilən və ya nominal faiz həddi-
dir. Bazarda müəyyən edilən fərqli qiymətli kağızlara görə fərqli
nominal faiz həddi olduğundan olduqca müxtəlif k vardır. k* real və
ya riski əhatə etməyən (sıfır inflyasiya) faiz həddidir. IP inflyasiya
əlavəsidir. Qiymətli kağızların müddətləri üzərinə ortalama gözlənən
inflyasiyanın əlavə edilməsinə səbəb olur. DRP ödəməmə riski əla-
vəsidir. Borc alanların borclarını ödəməmə halına qarşılıq olaraq tət-
biq edilən bir risk əlavəsidir. Borc alanların vəziyyətinə görə dəyiş-
məkdədir. LP likidlik və ya satıla bilmə riskidir. Çıxarılan mali var-
lığın təkrar nağda çevrilə bilmə vəziyyətinə görə dəyişən risk həd-
didir. Məsələn, xəzinə sənədlərinin likidlik riski çox az ikən kiçik
firmaların riski yüksək ola bilər. MRP müddət riski əlavəsidir. Faiz
həddi əlaqədar sənədin sahib olduğu müddətə görə dəyişməkdədir.
Uzun müddətli sənədlərin riski çox olduğundan faiz hədləri bu risk
əlavəsini əhatə edəcək şəkildə yüksək olmaqdadır. Bu formulda k*
və IP hədləri k
rf
olaraq birləşdirilərsə yuxarıdakı formul aşağıdakı
şəkildə yazıla bilər:
k = k
rf
+ DRP + LP + MRP
Günümüzün qloballaşan dünyasında sərmayənin beynəlxalq
hərəkətliliyi səbəbiylə xalq, firmalar və dövlət milli sərhədlər xari-
cindən borclanıb borc verə bilməkdədirlər. Dünya real faiz həddi
beynəlxalq sərmayə bazarında müəyyən olunmaqdadır. Dünya faiz
51
Ryan C. Amacher, Holley H. Ulbrich, Prenciples of Economics, Fifth Edition, Ohio,
South-Western Publishing Co., 1992., pp. 351-352.
52
Eugene F. Brigham, Louis C. Gapenski, Financial Management Theory and
Practice, Eighth Edition, Florida, The Dryden Press, 1997, pp. 104-105.
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
23
hədlərinin səviyyəsi və hərəkətliliyi ölkə faiz hədləri və iqtisadi əla-
qələrinə təsir göstərməkdədir.
53
McKinnon və Shawın 1973-cü ildə ortaya çıxardıqları modelə
görə mali liberalizm və inkişaf etmə iqtisadi böyümə həddini artır-
mışdır. McKinnon və Shaw nəzarətdəki cüzi faiz həddinə və mali
basqıya etiraz edərək mali sərbəstliyi və iqtisadi böyümənin gətirə-
cəyi inkişaf etmə fikrini müdafiə etmişlər. Mali sərbəstlik altında faiz
hədlərindəki artım yığım sahiblərinin gəlirlərini artıracaqdır. Yığımla-
rın artması daha artıq və səmərəli investisiya imkanları ortaya çıxara-
caqdır. Đnvestisiyaların miqdar və keyfiyyət yönüylə çoxalması iqtisa-
di böyüməyə müsbət yöndə təsir göstərəcəkdir. McKinnon və Shawa
görə iqti-sadiyyatı tarazlıqda tuta bilmək üçün tətbiq olunmalı olan
siyasət, faizləri artırıb inflyasiya həddini azaltmaqdır.
54
Faiz hədlərindəki dəyişmə makroiqtisadi tarazlıqlara təsir
edəcəyindən ölkələrdə tətbiq olunan pul siyasətlərinin məqsədi bu
təsirlərin neqativliyini ortadan qaldırmaq, faiz hədlərinin iqtisadi
inkişafı asanlaşdırmasını təmin etməkdir. Bu mövzuda vəzifəli mər-
kəz bankları ölkənin şərtlərinə görə daraltıcı və ya genişlətici pul
siyasətləri ilə faiz hədləri və dolaylı olaraq da iqtisadi tarazlıqlara təsir
göstərməkdədirlər. Bir ölkənin mal və pul bazarlarındakı tarazlıq sə-
viyyəsini təmin edici faiz həddinin müəyyən edilməsi əsasən Sir John
Hicksin 1937-cü ildə ortaya çıxardığı IS-LM modeli ilə həyata keçiril-
məkdədir. Burada IS əyrisi, mal bazarında cəmi istehsalı məcmu
tələbə bərabərləşdirən tarazlıq gəlir və faiz həddini göstərərkən LM
əyrisi pul bazarında pul təklif və tələbini bərabərləşdirən faiz həddi və
gəlir səviyyəsini göstərməkdədir. IS və LM əyrilərinin kəsişmə nöqtə-
si mal və pul bazarlarında eyni zamanda tarazlığı təmin edici faiz
həddini və gəlir səviyyəsini verməkdədir. Yəni pul təklif və tələbini
bərabərləşdirən faiz həddi və gəlir səviyyəsi birləşməsi ilə investisiya
və yığım bərabərliyini təmin edən faiz həddi və gəlir səviyyəsi
birləşməsi eynidir. Ümumi tarazlığı göstərən faiz həddinin müəyyən-
ləşdirilməsində yığım, investisiya təklif və tələbi, likid seçimi və pul
miqdarı kimi faktorlar əhəmiyyətli rol oynamaqdadır.
55
53
R. Glenn Hubbard, Money, the Financial System and the Economy, USA,
Addison-Wesley Publishing Company, 1995, p. 116.
54
Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, Second
Edition, London, The Johns Hopkins University Press, 1995, pp. 27-28.
55
Subrata Ghatak, a.g.e., pp. 19-21.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
24
4. Faiz Həddinin Daxili və Xarici Tarazlıq Üzərindəki
Təsirləri
Đqtisadi həyatda önəmli olmaqla bərabər hələlik faiz həddinin
bir siyasət vasitəsi olaraq necə dəyərləndirilməsi gərəkliliyi ilə əla-
qədar ümumi qəbul görmüş bir fikir yoxdur. Bu mövzudakı anlaş-
mazlıq həm analitik çalışmalarda, həm də tətbiqi araşdırmalarda
özünü göstərməkdədir. Analitik araşdırmalarda bir siyasət vasitəsi
olaraq faizin qiymətlər və inflyasiya üzərindəki təsirləri ələ alın-
mışdır. Sargent və Wallace (1975) elastik qiymətlər altında faiz həd-
lərinin qiymət səviyyəsinin qeyri müəyyənliyini ortadan qaldıracaq
alət olaraq istifadə olna biləcəyini ortaya çıxarmışlar. Bu əsnada
Calvo (1983) yapışqan qiymətlər altında fərqli inflyasiya hədlərinin
ortaya çıxa biləcəyini göstərmişdir. Bənzər şəkildə qiymət və infl-
yasiya qeyri müəyyənliyinə qarşı faizlə əlaqədar fərqli iqtisadçıların
fərqli mövqedən yanaşmaları olmuşdur. Tətbiqi çalışmalardakı
müzakirələrdə də, iqtisadiyyata transfert edilən qısa dönəmli faiz
həddinin nə şəkildə dəyişəcəyi və yaxın zamanlarda önəmi artan
yüksək faiz hədlərinin valyuta kurslarını stabilləşdirmədə yararlı
olub olmadığı üzərində mərkəzləşmişdir. Faizlə əlaqədar bu istiqa-
mətdə dəyişikliklər baş verərkən pul siyasətlərinin təsir mexaniz-
mində vasitə olaraq faiz həddinin istifadəsi ənənə halına gəlmişdir.
Fəqət, Mishkin (1995-1996) tərəfindən qeyd edildiyi kimi pul siya-
səti vasitəsiylə iqtisadiyyata təsir göstərəcək ən önəmli kanalların
nələr olduğu hələ araşdırılmaqdadır.
56
Faiz həddi ilə əlaqədar siyasətlərdə xüsusilə inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə müxtəlif məqsədlər güdülməkdədir. Bunlar:
57
a. Sərmayə qoyuluşuna çevrilə biləcək fondların
bölüşdürülməsində faydalılığın təmin edilməsi,
b. Yerli qaynaqların effektiv mobilizasiyası,
c. Dövlət sektoru üçün ucuz və rahat kredit,
d. Makroiqtisadi istiqrar kimi məqsədlərdir.
56
Sergio L. Rodriguez, “Supply Side Effects of Interest Rate Policy,” September 1999,
http://www.dii.uchile.cl/˜lacea99/papers/127.pdf, 20Nisan 2001.
57
Maxwell J. Fry, Money, Interest, and Banking in Economic Development, p. 420.
Dostları ilə paylaş: |