“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
398
kimi qəbul edilir. Bundan başqa, “ Đqtisad Məh-
kəməsi” də qanunvericilikdə açıq norma olmasa
belə əslində “T icarət Məhkəməsidir”, lakin inzi-
bati (vergi) xarakterli mübahisələrə də baxan
T icarət Məhkəməsidir. Buna görə də, məqalədə
“ iqtiasadi mübahisə” əvəzinə “ticari mübahisə”,
“Đqtisad Məhkəməsi” əvəzinə isə “Ticarət Məh-
kəməsi” ifadələrindən və dolayısıyla hər iki an-
layışı özündə birləşdirən “ticari məhkəmə pro-
sesi” ifadəsindən istifadə edilmişdir.
Ayrıca, hesab edirik ki, praktikadakı qarışıq-
lıqların həll edilməsi üçün ölkəmizdə “ iqtisadi
məhkəmə prosesi” əvəzinə “ticari məhkəmə
prosesi” və “ iqtisadi mübahisə” əvəzinə “ticari
mübahisə”, “ Đqtisad Məhkəməsi” əvəzinə isə,
“T icarət Məhkəməsi” kimi anlayışlar qanunve-
ricilikdə yer tutmalıdır. Bundan başqa, hal ha-
zırda Đqtisad Məhkəməsinin aidiyyatına daxil
olan “vergi mübahisələrinə” və “ digər inzibati
mübahisələrə” baxması üçün bir “ Đnzibati Məh-
kəmə” qurulmalıdır.
B. Ticari Mübahisə Anlayışı
T icari (iqtisadi) məhkəmə prosesi, ticari (iqtisa-
di) mübahisələrə ticarət (iqtisad) məhkəməsin-
də, yəni ixtisaslaşmış bir məhkəmədə baxılma-
sını təmin etməkdir. Məhkəmə işlərinin və
buna bağlı olaraq da, məhkəmələrin “ticari”
(iqtisadi) və digərləri olaraq sinifləndirilməsi-
nin məqsədi ticari (iqtisadi) sayılan məhkəmə
işlərini, mülki xarakterli digər məhkəmə işlə-
rindən fərqli prossesual qaydaları tətbiq edərək
həll etmək deyildir. Bu təsnifatın əsas məqsə-
di
[2]
, mülki xarakterli digər məhkəmə işlərinə
nəzərən, daha çox təcrübə və ixtisaslaşma tələb
edən ticari (iqtisadi) xarakterli məhkəmə işlə-
rinə ixtisaslaşmış məhkəmələrdə baxılmasını
təmin etməkdir.
Azərbaycan hüququnda bu prinsip nəzərə
alınaraq, “ Ümumi (Rayon) Məhkəmələr” ilə
“Đqtisad (T icarət) Məhkəmələrinin” icraat (aidiy-
yat) sahəsi müəyyənləşdirilmişdir. Beləliklə,
Mülki Prosessual Məcəllənin (bundan sonra,
MPM) 24.2-ci maddəsinə görə, ixtilafın (mü-
bahisənin) ümumi məhkəmənin və ya iqtisad
məhkəməsinin aidiyyətinə daxil olub olmadığı-
nı, aşağıdakı “ üç elementə” görə müəyyənləş-
dirmək lazımdır.
1. Məhkəmə işinin tərəflərinə görə;
2. Məhkəmə işinin predmetinə görə;
3. Məhkəmə işi tərəfləri arasındakı hüquqi mü-
nasibətə görə.
Bu qaydalara əsasən ticari (iqtisadi) məhkəmə
prosesinin iki əsas elementi olduğunu irəli sür-
Fikrimize göre, uygulamada ki karışıklıkların
hall edilmesi için, ülkemizde “ iktisadi mahkme
prosesi” yerine, “ticari mahkeme prosesi” ve
dolayısıyla “ iqtisadi dava” yerine “ticari dava”
ve “ Đktisad Mahkmesi” yerine ise, “T icaret
Mahkemesi” gibi kavramların mevzuatda dü-
zenlenmesi gerekir. Ayrıca, halihazırda Đktisad
Mahkmesinin iş sahasına girdiyi kanunen
düzenlenen “vergi davalarını” ve “ diger idari
davaları” yargılamak üzre bir “ Đdare Mahke-
mesinin” kurulması gerekir.
B. Kavram
T icari yargı, ticari olarak vasıflandırılmış dava-
ların ticaret mahkemesinde, yani özel ihtisas
mahkemelerinde görülmesidir. Davaların ve
buna ba ğlı olarak da mahkemelerin ticari ola-
rak vasıflandırılmasının sebebi
[2]
, ticari dava-
ları ayrı, diğer özel hukuk davalarını ise ayrı
üslerle yargılamak olmayıp, sadece yargılan-
ması diğer davalara nazaran daha fazla ihtisas
ve özen gerektiren davaların mutahasıs mahke-
melerde yargılanmasını temin etmektir.
Azerbaycan hukukunda bu kıstas esas alınarak
genel mahkemeler ile “ticaret mahkemeleri”
arasında sınır tespit edilmiştir. Şöyle ki,
AMUK. m.24.2’ye göre uyuşmazlığın genel
mahkemenin veya ticaret mahkemesinin aidi-
yetine (görevine) dahil olup olmadığı aşağıdaki
üç unsura göre belirlenmelidir;
1. Davanın taraflarına göre;
2. Davanın konusuna göre;
3. Dava tarafları arasındaki hukuki ilişkinin ni-
teliğine, göre;
Bu kurallara istinaden ticari yargunun iki esas
unsuru olduğu belirtmek mümkündür. Bunlar
“ticari dava “ ve “Ticaret Mahkemesidir”.
II. TĐC ARĐ YARGI KAVRAMININ
TAR ĐHĐ GELĐŞĐMĐ
A.Genel Bilgi
T arihi gelişim sürecinde ticari hayatın gerek-
tirdiği sürat, güvenlik ve esenlik, ticari uyuş-
mazlıkların özel usuller içinde, uzaman kişiler
eliyle çözümlenmesinin daha uygun olacağı
kanısını ortaya çıkarmıştır. Bu amaçla orta çağ-
da fuar, pazar ve lonca mahkemeleri kurul-
muştur.
[3]
Fuar, pazar ve lonca mahkemele-
riyse, günümüz ticari yargının esas unsuru olan
“ticaret mahkemelerinin” menşeidir
[4]
.
“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum
399
mək mümkündür. Bunlar, “T icari Mübahisə”
və “T icarət Məhkəməsidir”.
II. TĐC ARĐ MƏHKƏMƏ PROSESĐNĐN
TAR ĐXÇ ƏSĐ
A.Ümumi Məlumat
T arixə baxdığımız vaxt, sahibkarlıq fəaliyyəti-
nin (iqtisadi həyatın) sürətlə inkişaf etdiyini və
özünü yenilədiyini görmək mümkündür. Bu
inkişaf və yeniləmə prosesləri, ticari (iqtisadi)
xarakterli mübahisələrin xüsusi qaydalar ilə,
mütəxəssislər tərəfindən həll edilməsinin məq-
sədə uyğun olacağı fikrini ortaya çıxardı. Bu
məqsədlə, orta əsrlərdə sərgi, bazar və lonca
məhkəmələri təsis edildi
[3]
.
Doktrinadakı əsas fikrə görə, müasir dövrdəki
ticari (iqtisadi) məhkəmə prosesinin əsas ele-
menti olan T icarət (Đqtisad) Məhkəməsinin
mənşəyi, orta əsrlərdə təsis edilən sərgi, bazar
və lonca məhkəmələridir
[4]
. Bu məhkəmələr,
müstəsna xarakterə malik olan məhkəmələr idi.
Fuar, bazar və lonca məhkəmələrindəki hakim-
lərin çoxu hüquqşünas deyildi. Belə ki, həmin
məhkəmələrdə, məhkəmə işlərini aparan məh-
kəmə kollegiyasında (hakimlər heyətində) sa-
hibkarlar tərəfindən seçilən “ticarət xadimləri”
yəni, sahibkarlar da olurdu. Ayrıca, loncalar tə-
rəfindən təyin edilən, lakin ixtisası hüquqşünas
olmayan şəxslər də bu kollegiyada hakim kimi
fəaliyyət göstərirdi.
Bu məsələ, yəni hakimlərin çoxunun hüquqşü-
nas olmayıb, sahibkar olması məsələsi, sərgi,
bazar və lonca məhkəmələrinin məqsədə uyğun
olmadığı fikrini ortaya çıxardı. Buna görə də
həmin məhkəmələr daha sonra bağlandı
[5]
.
Unutmamaq lazımdır ki, Fransada T icarət (Đqti-
sad) məhkəməsində olan hakimlər arasında
hələ də ixtisası hüquqşünas olmayan, yəni sa-
hibkar olan şəxslər mövcuddur. Bundan başqa,
Almaniyada da T icarət (Đqtisad) Məhkəməsi
hakimlərinin bir hissəsi sahibkarlardan seçilir
[6]
.
B. Türkiyə də Ticari Məhkəmə Prosesinin
Tarixçəsi
T ürkiyədə (Osmanlıda) Cumhuriyyət elan edil-
mədən əvvəl qəbul edilən T icarət Qanunnamə-
sinə 1860-cı ildə “ 1 saylı əlavə” edildi. Bu əla-
və ilə “T icarət Məhkəməsi (iqtisad)” quruldu.
Cumhuriyyət elan edildikdən sonra isə, T ürki-
yənin Hüquq sistemində “T icarət (Đqtisad)
Məhkəməsinə” də yer verildi. Belə ki, T icarət
Məhkəməsinin, Əsliyyə Hüquq Məhkəməsinin
bir şöbəsi (dairəsi) olduğu qəbul edildi. Bundan
Fuar, pazar ve lonca mahkemeleri normal
mahkemelerin yanında istisnai mahiyet arz
eden mahkemelerdi. Bu mahkemelerde görev
alan hakimler tacirler tarafından seçilen “tica-
ret erbaplarından” yani tacirlerden veya lonca-
lar tarafından tayin edilen kişilerden oluşmak-
taydı. Bu dur um, yani bu mahkemelerde görev
yapan hakimlerin çoğunun hukukçu olmaması,
bu mahkemelerin eleştirilmesine neden olmuş-
tur. Duyulan tepkiler sebebiyle bu tür mah-
kemeler sonralar kaldırılmıştır
[5]
.
Fakat günümüzde, Fransa’da ticaret mahkeme-
sinde görev alan hakimlerin arasında mesleki
hukukçu olmayıp, tacir olan kişiler de bulun-
maktadır. Yine, Almanya’da ticaret mahkemesi
hakimlerinin bir kısmı tacirler arasından seçil-
mektedir
[6]
.
B. Türk Hukukunda Ticari Yargının Tarihi
Gelişimi
T ürkiye’de (Osmanlıda), Cumhuriyet’ten önce
Kanunnameyi T icarete ilaveten 1860 yılında
kabul edilen “ 1 Numaralı Ek” ile “T icaret
Mahkemeleri” kurulmuştur.
Cumhuriyetin ilanından sonra ise, T ürk hukuk
sistemi içinde “T icaret Mahkemelerine” de yer
verilmiş ve bunların esas itibarıyla Asliye Hu-
kuk Mahkemesinin bir dairesi olduğu kabul
edilmiştir. Ayrıca, T ürk hukukunda mahkeme-
lerde, ticaret mahkemeleri da dahil olmakla
meslekten hukukçu olan kişilerin hakim olabi-
leceği kabul edilmiş ve bu mahkemelerde
yalnız meslekten hukukçuların görev alması
ilkesine yer verilmiştir
[7]
.
C . Aze rbaycan Hukukunda Ticari Yargının
Tarihi Gelişimi
Azerbaycan hukukunda ticari yargı kavramının
tarihi gelişimini SSCB dönemi ve bağımsız
Azerbaycan dönemi olmakla iki döneme ayı-
rarak incelememizde yarar vardır.
1. SSC B Dönemi
Bildiğimiz gibi, Azerbaycan uzun bir süre
(1920-1991) Sovyetler Birliğinde yer almıştır.
SSCB sosyalist rejimi kabul ettiği için özel
mülkiyeti ve özel teşebbüsü kapitalist sistemin
bir parçası olarak görmüş ve buna göre de özel
mülkiyete ve özel teşebbüse karşı olmuştur. Bu
devlette ticari faaliyetle iştigal etmek devletin
görevi ve salahiyeti olarak kabul edilmiştir.