Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

51 

diyi  zaman  daha  çox  zövq,  həyəcan,  səy  və 

diqqətlə  çalışırlar.  Insanlar  öz  mallarını  yaxşı 

istifadə etməyə və onları başqalarından gələ bi-

lən  təhlükələrə  qarşı  qorumağa  diqqət  edərlər. 

Insanların  çalışma  və  istehsal  etmə  həyəcan  və 

arzusu,  çalışıp  qazandığı  şeylərə  sərbəst 

sərəncam verə  bilmə  iqtidarı  və  səlahiyyəti  ilə 

düz  mütənasibdir.  Hər  kəs  başqalarına  aid  ola-

na deyil, özünə aid olan şeylərə daha çox diqqət 

və  əhəmiyyət  verir.  Digər  tərəfdən  şəxsi 

mənfəət  hissi,  əksər  hallarda  tənbəlliyin  və 

oğurluğun  böyük  nisbətdə  aradan  qalxmasına 

səbəb  olmaqdadır.  Insanlarda  mövcud  olan  bu 

hissi  amillər  onların  çalışma,  səy  və  diqqətlə-

rini  iqtisadi  yöndən  daha  məhsuldar  hala  gəl-

mələrinə  də  səbə bdir.  Bu  durum  bir   tərəfdən 

fərdin  iqtisadi  məhsuldarlığını  və  beləcə  həm 

də  rifah  və  firavanlığını  artırarkən,  digər  tərəf-

dən  makro  iqtisad  baxımından  daha  yaxşı  və 

məhsuldar  bir  istehsalı təşviq  edər,  iqtisadi  hə-

yata  canlılıq,  istiqrar  və  güvən  gətirər.  Bu  mə-

nada  şəxsi  mülkiyyət  cəmiyyətin  asayişinə, 

rifah  və  firavanlığına  birbaşa  xidmət  göstərən 

bir amildir. 

Bundan  başqa,  şəxsi  mülkiyyət,  iqtisadi  möv-

zuda  qərar  alma  üsullarının  genişləməsinə,  hər 

kəsin  bu  qararların  alınma  prosesinə  müəyyün 

bir şəkildə qatılmasına da şərait təmin edər. 

Şəxsi  mülkiyyətin  iqtisadi  məhsuldarlıq  və  gə-

lir  üzərindəki  bu  müsbət  təsiri  ta  Aristotel 

zamanından  bəri  bilinən  bir  həqiqətdir.  Şəxsi 

mülkiyyətdən  irəli  gələn  bu  aparıcı  güc  iqti-

sadiyyatda  milli  gəlirin  artmasına  müsbət  təsir 

göstərən amillərdən biridir. 

4.  Sosial  barış  və  asayişin  qurulması  və  təmin 

edilməsi  baxımından  da  şəxsi  mülkiyyət  əhə-

miyyət  daşıyır.  Belə  ki,  hər  kəsin  təsir  dairəsi 

və  yaşamaq  üçün  lazım  olan  əşyadan  istifadə 

tərzı  və  növbəsi  şəxsi  mülkiyyətlə  müəyyən-

ləşdirilməkdədir.  Şəxsi  mülkiyyət,  bu  funksi-

yası  etibarilə  cəmiyyətdə  bir  çaxnaşmaya  yol 

vermədən  əşyadan  faydalı  isitifadə  imkanı  ve-

rir,  bu  sayədə  sosial  barışın  və  rifahın  qurul-

masına  və  davamına  xidmət  edir.  Hətta,  bəzi 

nəzəriyyəçilərə  görə,  insanlar  arasında  təbii 

olan  vəziyyət  düşmənçilik  vəziyyətidir.  Hər 

şəxs  əşyanın tamamı  üzərində  başdan  etibarən 

bir  haqqa  sahib  olmaq  istər.  Bu  hal  onlar  ara-

sında  düşmənçiliyə,  ziddiyət  və  ixtilafa  səbəb 

olar.  Düşmançiliyin,  çaxnaşma və  ixtilafın ara-

dan  qalxdığı  ictimai  həyatı  ifadə  edən  sosial 

nizam, fərdlərin  dövlət  lehinə  bəzi  haqlarından 

(hüquqlarından)  vaz  keçmələri  nəticəsində  qu-

çalışıp kazandığı şeylere serbestçe tasarruf ede-

bilme  kudreti  ve  yetkisi  ile  doğru  orantılıdır. 

Herkes  başkalarına  ait  olandan  ziyade  kendisi-

ne ait olan şeylere daha fazla bir özenle meşgul 

olur.  Öte  yandan  kişisel  menfaat  bilinci  tem-

belliği  ve  hırsızlığı  ortadan kaldırır. Insanlarda 

mevcut  olan  bu  saikler  onların  çalışma,  gayret 

ve  özenlerini  ekonomik  yönden  daha  verimli 

kılar.  Bu  durum  bir   yandan  ferdin  ekonomik 

verimini, dolayısıyla, refah ve huzurunu artırır-

ken, öte yandan global ekonomi yönünden daha 

iyi  ve  verimli  bir  üretimi  teşvik  eder,  eko-

nomik hayata canlılık, istikrar ve güven getirir. 

Bu  anlamda  ferdо  mülkiyet toplumun  refah  ve 

huzuruna  doğrudan  doğruya  katkıda  bulunup 

hizmet eder. 

Ayrıca, ferdо mülkiyet, ekonomik konuda karar 

alma  usullerinin  yaygınlaşmasına,  herkesin  bu 

kararların  alınma  sürecine  katılmasını  da  sağ-

lar. 

Ferdо mülkiyetin ekonomik verim ve gelir üze-

rindeki  bu  olumlu  etkisi  ta  Aristo  zamanından 

beri  bilinen  bir  husustur.  Ferdо  mülkiyetten 

kaynaklanan bu itici güç ekonomide milli (kol-

lektif)  gelirin  artması  sonucu  da  doğurmak-

tadır. 

4.  Sosyal  barış  ve  huzurun  kurulması  ve  sağ-

lanması  bakımından  da  ferdо  mülkiyet  önem 

arz  etmektedir.  Zira  herkesin  etki  alanı  ve 

yaşamak  için  gerekli  olan  eşyadan yararlanma 

tarzı  ve  sırası  ferdо  mülkiyetle  belirlenmekte-

dir.  Ferdо  mülkiyet,  bu  fonksiyonu  dolayısıyla 

toplumda  bir  çatışmaya  yol  açmadan  eşyadan 

yararlanma imkanı verir, bu sayede sosyal barı-

şın kurulmasına ve devamına hizmet eder. Zira, 

bazı yazarlara göre, insanlar arasında tabii olan 

durum  düşmanlık  durumudur.  Her  şahıs  eşya-

nın  tamamı  üzerinde  baştan  itibaren  bir  hakka 

sahip  olmak  ister.  Bu  durum  onlar  arasında 

düşmanlığa,  çatışma  ve  ihtilafa  yol  açar.  Düş-

manlığın,  çatışma  ve  ihtilafın  sona  erdirildiği 

bir  toplumsal  hayatı  ifade  eden  sosyal  düzen, 

fertlerin  devlet  lehine  haklarından  vazgeçme-

leri  sonucu  kurulabilmiştir.  Bundan  sonra  da 

devlet tarafından  her  ferde  mülk  edinme  hakkı 

sağlanmıştır.  Sağlanan  mülk  edinme  hakkıyla 

birlikte  sosyal  düzenin  ve  barışın  de-vamı 

garanti edilmiştir (Steinauer, 158). 

5.  Mülkiyet  hakkının  ekonomi  üzerindeki  bir 

başka  önemi  de  ekonominin hacminin  genişle-

---

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

52 

rula  bilmişdir.  Bundan  sonra  da  dövlət tərəfin-

dən hər fərdə mülk eldə etmə haqqı təmin edil-

mişdir.  T əmin  edilən  bu  mülk  əldə  etmə  haq-

qıyla birlikdə sosyal nizamın və sülhün davamı 

təminat altına alınmışdır (Steinauer, 158). 

5. Mülkiyyət  haqqının iqtisadiyyat sahəsindəki 

bir  başqa  önəmi  də  iqtisadiyyatın  həcminin 

genişləməsində  görülür.  Daha  öncə  də  ifadə  

edildiyi  kimi,  mülkiyyət  haqqı,  malikinə  mül-

kiyyət  mövzusu  (predmeti)  olan  əşya  üzərində 

ən  geniş  səlahiyyət  bəxş  edən,  məzmunca tam 

olan bir əşya haqqıdır.  Servitut, uzufrukt, tikin-

tiyə  vərəsəlik,  girov  və  əşya  yüklülüyü  kimi 

digər  məhdud  əşya  haqları  onun  bu  məzmu-

nundan  meydana  gəlir.  Servitut,  uzufrukt,  ti-

kintiyə  vərəsəlik  və  əşya  yüklülüyü  sahibinə 

başqasına  aid  əşyadan  faydalanma  səlahiyyəti, 

girov haqqı  isə,  mülkiyyət mövzusu  (predmeti) 

əşyasını  təminat  göstərərək  və  ipotek  edərək 

başqalarından  borc  (kredit)  alma  imkanı  verir. 

Mülkiyyət haqqı  olmadan, ondan meydana  gə-

lən  servitut,  uzufrukt, tikintiyə vərəsəlik,  girov 

haqlarının  və  əşya  yüklülüyünün təsis  edilməsi 

də  mümkün olmaz.  Servitut,  uzufrukt, tikintiyə 

vərəsəlik,  girov  haqlarının olmadığı  bir  sərbəst 

bazar  iqtisadiyyatı  rejimində  alış-veriş  və tica-

rət  ancaq  nağd  pul  ilə  həyata  keçirilə  bilər. 

Bunun da ki, iqtisadiyyatın və ticarətin həcmini 

və  əhatəsini  daraldacağı  şübhəsizdir.  Halbuki,  

servitut, uzufrukt və girov haqları ilə əşya yük-

lülüyünü  tənzimləyən  bir  hüquq  sistemində  də  

bu  haqların  (hüquqların)  təmin  etdiyi  imkan 

sayəsində nisyə, hissəli ödəmə və kreditlə, bank 

kartıyla,  borc  müqaviləsi  ilə,  veksel  və  çek  ilə 

alış-veriş və ticarət eləmək, iş qurmaq, sərmayə 

qoymaq,  firmaları  işlətmək  imkanı  yaranır. 

Beləliklə  iqtisadi  münasibətlərin  əhatə  dairəsi 

və  mahiyyəti  həm  zənginləşərək  geniş-ləyir, 

həm  də  iqtisadiyyat  böyüyür.  Ancaq  bü-tün  bu 

deyilənlərin  mümkün 

ola 

bilməsi 

üçün  

mülkiyyət   haqqının  sərbəst  bazar  iqtisadiyyatı 

sisteminin  ehtiyaclarına  uyğun  şəkildə  hüquqla  

tənzimlənməsi  və  həyata  keçirilməsi  lazımdır. 

Belə  bir tənzimləmə olmadan  sərbəst  bazar  iqti-

sadiyyatını  qurmaq,  davam və  inkişaf  etdirmək 

əslində normal  hallarda  mümkün  deyildir.  Qısa-

cası, hər iqtisadi  sistem kimi,  sərbəst  bazar  iqti-

sadiyyatı  sisteminin  də  özünəməxsus  bir  hüquq 

sistemi  var  və  bu  hüququn  əsasını  da mülkiyyət 

haqqı və təşəbbüs azadlığı təşkil edir.

 

mesinde görülür. Daha önce de belirtildiği üze-

re,  mülkiyet  hakkı,  sahibine  konusu  olan  eşya 

üzerinde  en  geniş  yetkiyi  bahşeden,  içerik  iti-

bariyle  tam  bir  ayni  haktır.  Đrtifak,  rehin  ve 

taşınmaz  yükümlülüğü  gibi  diğer  sınırlı  ayni 

haklar onun bu içeriğinden türetilir. Đrtifak hak-

ları  ile  taşınmaz  yükümlülüğü  sahibine  baş-

kasına  ait  eşyadan  yararla  yetkisi,  rehin  hakkı 

ise, mülk konusu eşyasını teminat göstererek ve 

ipotek  ederek  başkalarından  borç  (kredi)  alma 

imkan  ve  yetkisini  verir.  Mülkiyet  hakkı 

olmadan,  ondan türetilen  irtifak,  rehin  hakların 

ve  taşınmaz  yükümlülüğünü  tesis  etmek  de 

mümkün  olmaz.  Đrtifak  ve  rehin  haklarının 

olmadığı  bir  serbest  ekonomik  rejimde  ancak 

nakit  (keş  para)  ile  alış-veriş  ve ticaret yapıla-

bilir.  Dolayısıyla  ekonomi  ve  ticaretin  hacmi 

sınırlı  kalır.  Oysa  irtifak  ve  rehin  hakları  ile 

taşınmaz  yükümlülüğünü  öngören  bir  hukuk 

sisteminde  de  bu  hakların  sağladıkları teminatı 

sayesinde veresiye, taksitle, kredi ile, mülkiyeti 

muhafaza  kaydıyla,  banka  kartıyla,  ödünç  ile, 

bono ve çek ile alımı-satımı ve ticaret yapmak, 

iş  kurmak,  yatırım  yapmak,  firmaları  işletmek 

imkanı  dahiline  girer.  Bu  sayede  ekonominin 

hacmi  ve  cesameti  de  artar.  Ancak  bu  söyle-

nenlerin  mümkün  olabilmesi  için  mülkiyet 

hakkının serbest piyasa ekonomisi ihtiyaçlarına 

göre  düzenlenmesi  ve hayata  geçirilmesi  gere-

kir. Böyle bir düzenleme olmadan serbest piya-

sa ekonomisini kurmak ve devam ettirmek çoğu 

zaman  mümkün  olmaz.  Kısaca  her  eko-nomik 

sistem  gibi,  serbest  piyasa  ekonomisinin  de 

kendine  özgü  bir  hukuku  vardır.  Bu  huku-kun 

esasını  da  mülkiyet  hakkı  ve  teşebbüs  öz-

gürlüğü oluşturur.

 

 

 

 

---