www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
28
f) Digär kömäkçi hissiyyatlarla älaqädar parametrlär: Mäs., härarät, çäki, vä s.;
II.1.1.2. Şäxsiyyätin emosional (psixomotor) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Hissi davranış: emosiyaların dayanıqlılıq tärzi, o cümlädän, öz emosiyalarını tez büruzä vermäk (tez sevinib, tez
kädärlänmäk, tez ağlayıb, tez gülmäk, tez heyrätlänmäk, tez qäzäblänmäk vä s.), yoxsa bunları daim näzarätdä saxlaya
bilmäk;
b)
ntellektin tempi: täfäkkürünün, o cümlädän, onun täzahürü olan davranış vä nitqinin süräti, tempi, reaktivlik däräcäsi;
II.1.1.3. Şäxsiyyätin intellektual (koqnitiv) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Rasionalizm, o cümlädän, beyinin assosiativ qabiliyyäti, ümumi-xüsusi, säbäb-näticä arasında älaqäni görä bilmäk
qabiliyyäti, çıxarılan näticälärin ehtimallıq faizi, motivlärinin subyektiv-obyektivlik däräcäsi;
b) Erudisiya potensialı; Yäni, mälumatlılıq, kompetensiya, dünyagörüşü vä s.
II.1.1.4. Şäxsiyyätin iradi (evokativ) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) mäqsäd vä motivläri seçä bilmäk qabiliyyäti;
b) motivlärin defisiti vä ya izafiliyi şäraitindä fäallığı tänzimläyä bilmäk qabiliyyäti;
c) psixi prosesläri yerinä yetirilän fäaliyyät növünä uyğun täşkil edä bilmäk qabiliyyäti;
d) mäqsädin äldä olunması yolunda ortaya çıxan maneälärin däf edilmäsi üçün fiziki vä psixi imkanları säfärbär edä
bilmäk qabiliyyäti vä s.
Bu dörd sfera insan üräyinin, beyninin bir növ güzgüsü, displeyi, illüminatoru, ekranıdır. Här bir insanın
psixi portreti mähz bunların ayrı-ayrılıqda bir-biri ilä necä kombinasiya olması ilä müäyyänläşir. Onların här
birindäki elementar belä däyişiklik insan psixikasında gedän proseslärlä älaqädardır, onların ifadäsi, inikasıdır.
nsanların üräyindä saxladığı, gizlätmäk istädiyi, illärlä açmadığı istänilän fikrini açıq bir kitab kimi oxumaq,
qälbindä yaşatdığı hisslärini duymaq, gizli dünyasını qarış-qarış gäzmäk onların sinxronik üsulla tädqiqi
vasitäsilä häyata keçirilir ki, bu da öz növbäsindä mähz indikator, ossilloqraf, barometr vä s. adlandırıla biläcäk
hämin bu dörd sferanın kodlarını deşifrä, detektä, interpretasiya edä bilmäk hesabına mümkün olur. Bunun üçün
isä, deyildiyi kimi, hämin bu sferaların bir sıra qanunauyğunluqlarını bilmäk zäruridir ki, aşağıda mähz bu
qanunauyğunluqlar barädä söhbät açılır.
II.1.2. ŞÄXSIYYÄTIN RELYATIVISTIK XARAKTERISTIKALARI
Relyativistik dedikdä burada mütläq yox nisbi, yäni hansısa müqayisädä vä ya meyar baxımından olan
parametrläri näzärdä tutulur.
Yäqin ki, dahi mütäfäkkir Mähämmäd Füzulinin öz dövründä necä bir acınacaqlı tale yaşadığını bilmäyän
azärbaycanlı tapılmaz – hätta ömrünün sonlarında ona käsilän täqaüdü belä ala bilmämäsi faktı orta mäktäb
därsliyindän här bir azärbaycanlıya yaxşı mälumdur.
Lakin bu, dahilärin öz dövründä ayaq altında tapdanmasına dair yeganä haldırmı?
Bäşär tarixi bu kimi faktlarla doludur: görkämli şair Dante sürgündä yaşayıb yaradıb vä orada da ömrünü
başa vurub; V.N.Rentgen (1845-1923) vä J.B.Lamark, Alman bästäkarı ohan Sebastyan Bax (1685-1750) vä b.
ehtiyac vä tänhalıq içindä ölmüşlär; Spinoza ömrünün sonunacan – şüşäyonan, Molyer – divarrängläyän işläyib
vä s. Bu siyahını kifayät qädär uzatmaq olar. Lakin bu hälä mäsälänin hamısı deyil. Bäs heç bir läyaqäti olmayan
insanların çox vaxt zirväläri yüksälib, insanlar täräfindän bir büt kimi qavranılmasının säbäbi nädir? – hansıların
ki, bu cür yüksäk münasibätä layiq olmadıqları çox-çox sonralar üzä çıxıb. nsanların däyärländirilmäsindä
bunca subyektivlik nädändir?
Räy vä zövqä etalon yoxdur. Biz yuxarıda här bir käsin malik ola biläcäyi mümkün parametrläri sadaladıq.
Lakin bu parametrlärdän hansının yaxşı, hansının pis olduğunun müäyyän etmäyä hälälik heç bir meyar
tapılmayıb. Ayrı-ayrı vaxtlarda buna cähd olunubdusa da, än axırda bu cähdlärin hamısı iflasla näticälänib –
avropalıların gözälliyi xätkeşlä ölçüb qiymätländirmäsi kimi (gözällik standartları näzärdä tutulur).
Dahi – yüksäk bioloji potensialı bunun sosial sferada realizä olub-olmamasından, şäxsiyyätsä (tarixi
şäxsiyyät) – yüksäk sosial statusu bioloji potensialının olub-olmamasından täcrid formada qäbul edilän färddir.
Şäxsiyyätlär – yaxşı uydurulmuş miflärdirlär vä onların taleyindä sosial sämt küläklärinin rolu, bütün hallarda
bioloji faktorlardan daha çoxdur. Mähz hämin bu küläkläri mäqsädli idarä edä bilmäk liderlärin (ulduzların,
qährämanların...) taleyini, kütlälärinsä seçim vä qärarını planlı idarä edä bilmäyä bärabärdir. Här käsin bioloji
‘‘Eqo-Män’’inin sosial proyeksiyası isä çoxsaylı subyektiv faktorların prizmasından keçäräk formalaşdığından,
bu arada insanların «däyärlär şkalasındakı» yerini müäyyänläşdirib, tarixä kimlärisä qızıl, kimlärisä qara xätlä
yazmağın meyarı da itir. Tarixän neçä-neçä nähäng kütlälärin illüziyalara uyaraq mähv olmasının, neçä-neçä
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
29
däyärli şäxsiyyätlärinsä ayaqlar altında qalaraq tapdanmasının, äväzindä zirvälärä çox vaxt fırıldaqçıların
yüksälmäsinin mexanizmi mähz bu nüanslarla älaqädardır...
Bir sözlä, insan ifrat däräcädä gözäl, ağıllı, güclü vä s. ola bilär. Lakin düşdüyü kollektivdä, cämiyyätdä
hazırkı vaxtda hansı meyarların üstün bilinmäsindän, hansı insani keyfiyyätlärin daha çox däyärländirilmäsindän
asılı olaraq, bu sadalanan keyfiyyätlärä malik şäxslär dä, çox cılız görünä bilär. Äksinä, başqa yerlärdä ayaq
altında tapdanan birisi, burada nüfuz, hörmät sahibi ola bilär. Necä ki, bugünkü dünya äsasän mähz bu prinsip
üzärindä qurulub.
I
I
I
I
.
.
2
2
.
.
Ş
Ş
Ä
Ä
X
X
S
S
I
I
Y
Y
Y
Y
Ä
Ä
T
T
I
I
N
N
T
T
Ä
Ä
D
D
Q
Q
I
I
Q
Q
Ü
Ü
S
S
U
U
L
L
L
L
A
A
R
R
I
I
Beläliklä, individlärin psixi väziyyätinin dinamikasını şärtländirän cämi psixi komponentlär barädä bu qädär.
nsanın istänilän fäaliyyäti mähz bu faktorların birgä täsiri altında, onların kombinasiyasında meydana çıxır vä
istär ayrıca färdlärin, istärsä dä nähäng kütlälärin psixoloji idaräçiliyi dä, sadalanan hämin bu faktorlara müxtälif
metodlarla müdaxilä hesabına mümkün olur. Bu baxımdan, davranış vä düşüncälärin idaräçiliyinä aid här hansı
bir konsepsiyada motivlär yerindä yeganä olaraq Freydin dediyi hämin irrasional häväslär ansamblını, yaxud
Adlerin dediyi hämin defekti äväzlämäk märamını vä ya Olportun dediyi individual xüsusiyyätläri vä s. ayrı-
ayrılıqda äsas götürmäk, täbii olaraq birtäräfliliyä vä mähdudluğa gätirib çıxarardı, bu konsepsiyanın
universallığına vä işläkliyinä ciddi ängäl törädärdi. Häqiqät, deyildiyi kimi, bunların mäxräcindä vä ya
kombinasiyasındadır ki, yuxarıda biz bu mäxräclärdän birini tapmağa cähd etdik. Vä öz konsepsiyamızı da
hämin bu inteqral baza üzärindä quracağıq.
Kimäsä täsir halında düzgün taktika seçä bilmäyin än zäruri şärtlärindän biri – onun hämin ontogenez vä
filogenezini, başqa sözlä, kimliyini, onun psixikasının ümumi xüsusiyyätlärini, verilmiş andakı däyişikliklärini,
xasiyyätini, ümumi täläbatlarını, maraqlarını, ehtiyaclarını, tämännalarını vä s., kütlänin idaräçiliyi halı üçünsä –
kütlä içärisindä hansı hisslärin, märamların üstünlük täşkil etdiyini däqiq bilmäkdir. Bunlarsız qarmaqarışıq
münasibätlär labirintindä düzgün oriyentasiya äldä etmäk, kütlänin vä ya ayrıca färdin räy vä baxışlarını lazımi
istiqamätä yönältmäk üçün sämäräli iş apara bilmäk qeyri-mümkündür. Bu säbäbdän, ilk olaraq täräf-müqabilin
deyilän baxımdan olan parametrlärini täyin etmäk qaydaları barädä:
Ünsiyyät zamanı düzgün taktika seçä bilmäk işinin tärkib hissäsi olan bu mäsäläni müxtälif konkretlik
säviyyäsindä, äsasän üç yolla häll etmäk mümkündür:
1) Cämi insanlara xas olan ümumi psixi älamätläri täräf-müqabilä dä aid etmäklä – ümumi formada;
2) Mänsub olduğu irqä, irsä, cinsä, sinfä, dinä, millätä vä s. xas olan ümumi cähätläri ona da aid etmäklä – xüsusi formada;
3) Konkret olaraq onun öz psixi konturlarını müäyyän etmäklä – färdi formada.
Aşağıda bunların här biri barädä nisbätän ätraflı mälumat verilir.
II.2.1. DIAXRONIK TÄDQIQ ÜSULU
Ümumi sinif äsasından ayrıca färd barädä näticä çıxarmaq ümumi oriyentasiya üçün, täqribi proqnoz
baxımından ähämiyyät käsb etsä dä, här halda, däqiq proqnoz üçün mütläq färdin özünün individual cähätläri,
spesifik xüsusiyyätläri vä s. aşkar edilib näzärä alınmalıdır. Burada artıq nä psixoloji alqoritm olan stereotiplär,
nä irqi, irsi, cinsi, dini, milli vä s. şablonlar, nä transferlär kara gälmir. Burada oxşarlıqlar, ümumiliklär deyil,
färqlär vä unikallıqlar prinsipial mahiyyät käsb edir. ndividi kütlädän, ümumidän ayıran, seçän bu xüsusiyyätläri
(appersepsiyaları) tapıb üzä çıxarmadan, istänilän eniş-yoxuşda ünsiyyäti normal yola verä bilmäk vä täräfdaşın
individual dünyasının astanasından o yana keçmäk qeyri-mümkündür.
nsanın mäqsädyönlü psixi väziyyätinin formalaşmasının birinci şärti – onun uzunmüddätli yaddaşında bu
şäraitä uyğun väziyyätin enqramının mövcudluğudur. kinci şärt – onun özünün individual psixi parametrläri vä
bu parametrlärin öz aralarında qarşılıqlı rabitäsidir. Psixikanın äsas komponentläri bu mäqamda afferent sintez
prosesini şärtländirän sistemyaradıcı faktor funksiyasında çıxış edir. stänilän biosistem ätraf dünyaya
uyğunlaşmaq fäaliyyätindä özünün daxili proseslärini analiz edib, bunlara uyğun olaraq hansı qärar qäbul etmäk
lazım olduğunu öz-özü üçün müäyyän edir. Mähz buna görä dä, qarşı täräfin reaksiyalarını proqnozlaşdıra
bilmäk üçün onun daxili alämini öyränmäk zäruri şärtdir.
Prinsip baxımından, dünyada mövcud olan cämi tädqiqat üsullarını iki kateqoriyaya ayırmaq mümkündür:
diaxronik vä sinxronik metodlar. Bunlardan birincisi – keçmişä, ikincisi isä – bugünä aid faktları öyränmäklä
aparılan araşdırma üsuludur. stänilän individi öyränmäyin metodları da bu täsnifata tabedir. Kimisä onun şäxsi
işinä, anket vä kartoteka göstäricilärinä, xatirä däftärinä, köhnä mäktublarına, yazışmalarına vä s. äsasän
öyränmäk mähz diaxronik tädqiqata nümunälärdändir. Sinxronik tädqiqata isä biz bugünlä älaqädar faktların
Dostları ilə paylaş: |