Microsoft Word distant tehsil-movzu

49 

 

Romanovskinin, Yastremskinin və Kolmoqorovun yaxınlıq kriteriyaları faktiki bölgünün normal bölgüyə 

uyğun  olması  haqqında  müvafiq  gös-təricilər  əsasında  aydın  təsəvvür  əldə  etməyə  imkan  verir.  K. 

Pirsonun uyğunluq kriteriyası aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

                                                        ( f

e

 – f

n

 ) 

 

                                          x

2

 ═ ∑ ────── ; 

                                                             f

n

  

 

 

Burada   f

e

 və f

n

 -müvafiq olaraq emprik və nəzəri tezlikləri göstərir. 

      

 

     

x

2

 kəmiyyətinin köməyi əsasında xüsusi cədvəl ilə P (x

2

) ehti-malı müəyyən edilir. P ehtimalı əsasında 

empirik  və  nəzəri  bölgülər  arasındakı  kənarlaşmaların  əhəmiyyətli  və  yaxud  əhə-miyyətsiz  olması 

haqqında fıkir söyləmək mümkündür. Kol-moqorovun yaxınlıq meyarı (λ) aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

                                            D

 

                                     

λ  ═

      

───  

; 

                                            

∑ 

f

 

    

 

                                              

                 

Burada D- artan yekunla emprik və nəzəri tezliklər arasındakı fərqin 

                                   maksımum qiyməti, 

                               ∑ f - empirik tezliklərin cəmidir. 

  

 

 

    

Statistikanın ümumi nəzəriyyəsində indekslər mühüm yer tutur. Ümumiləşdirici göstəricilər sistemində 

indekslər  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin  zaman  və  mə-kanda  dəyişilməsinin 

təhlilində, proqnozların  yerinə  yetirilmə-sinin qiymətləndirilməsində, hadisələrin dəyişilməsinə  ayrı-ayrı 

amillərin təsirinin tədqiqində, müxtəlif ölkə və iqtisadi ra-yonların göstəricilərinin müqayisə edilməsində, 

iqtisadi  hadisə-lərin  qarşılıqlı  əlaqalərinin  tədqiqində  indekslərin  böyük  rolu  vardır.  İndeks  latın  sözü 

olub, “göstərici” deməkdir. 

    Mürəkkəb  sosial-iqtisadi  hadisələrin  zaman  və  məkanda  də-yişilməsini  xarakterizə  edən  nisbi 

göstəricilərə  indeks deyilir. Nisbi kəmiyyətlərdən, orta kəmiyyətdən, dinamika sıralarından  fərqli olaraq 

indekslər  həmdə  bilavasitə  cəmlənə  bilməyən  mü-rəkkəb  sosial-iqtisadi  hadisələrin  zaman  və  məkana 

görə  dəyi-şilməsini  xarakterizə  etmək  imkanına  malikdir.  İndekslər  məh-sulun  həcminin,  qiymətlərin, 

məhsulun  maya  dəyərinin,  məh-suldarlığın  və  əmək  məhsuldarlığının  və  s.  dəyişilməsini  xarak-terizə 

etməyə imkan verir.  

    Mürəkkəb  sosial-iqtisadi  hadisələr  eyni  istehlak  dəyərinə  malik  olmadıqlarına  görə  bilavasitə 

cəmlənilə  bilmirlər.  Məsə-lən,  əmtəə  dövriyyəsi  sənayenin,  kənd  təsərrüfatının  və  s.  sahə-lərin  ümumi 

məhsulu  mürəkkəb  hadisə  olub  müxtəlif  istehlak  dəyərinə  malik  olan  məhsullardan  ibarət  olduqlarına 

görə bi-lavasitə natura şəklində cəmlənilə bilməzlər. Sənayedə istehsal edilən sap, parça, paltar və s. kənd 

təsərrüfatında istehsal edilən buğda, arpa, qarğıdalı, düyü, tərəvəz və  bostan bitkiləri, yun, yumurta, süd 

və  s.  natura  şəklində  cəmlənilə  bilməz,  ona  görə  ki,  onlar  müxtəlif  istehlak  dəyərinə  malikdirlər  və 

müxtəlif  ölçü  vahidlərində  ifadə  olunurlar.  Belə  mürəkkəb  hadisələrin  zaman  və  məkana  görə 

dəyişilməsini  öyrənmək  indeks  vasitəsilə  müm-kündür.  İndeks  nəzəriyyəsi  XX  əsrdə  geniş  miqyasda 

inkişaf  et-miş  nəzəriyyələrdəndir.  XIX  əsrin  axırlarında  indeksdən  ən  çox  qiymətlərin  dəyişilməsinin 

öyrənilməsində  istifadə  edilmişdir.  Hələ  1735-ci  ildə  fransız  Şarl  Dyüto  qiymət  indeksini  hesabla-maq 

üçün aşağıdakı düsturu:  

 

                                                     ∑ p

1

i 

                                      J

p

 ═  ────── ; 

                                                    ∑ p

0

i

  

italyan Djono Rinaldo Karli isə 1751-ci ildə   

 

                                  

 ∑ p

1

i 

/ p

0

i

 

                                      J

k

 ═  ────── ; 

                                                      n 

 

düsturunu təklif etmişdir.                                

Burada, p

1

i

,p

o

i

- hesabat və əsas dövrlərdə i əmtəələrinin qiyməti;            n - əmtəələrin sayıdır.   

   

 

    

1863-cü ildə  ingilis  iqtisadçısı Stenli Djevons ümumi qiymət indeksini  həndəsi orta kəmiyyət düsturu 

ilə  hesablamağı  təklif  etmişdir.  İndekslər  nəzəriyyəsinin  işlənilməsində  yeni  irəliləyiş  qiymətlər 

indeksinin  ikili orta kəmiyyət kimi  hesablanması  oldu. Qiymətlərin dəyişilməsini öyrənmək üçün 1864-

---