Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 can ədəbiyyatında yenidən canlanaraq ədəbi düşüncəyə yeni həyat (yeni məzmun və forma əlvanlığı) verib. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun Azərbaycan ədəbi düşüncəsinin inkişafında mühüm və əlahiddə yeri vardır. Bu, onunla bağlıdır ki, «Qorqud» eposu bir tərəfdən milli ədəbi-bədii yaradıcılığın konkret bir mərhələsi, digər tərəfdən isə həm də milli düşüncənin bütün ilkin arxetip- lərini özündə qoruyan mənbə - qaynaqdır. Bu, elə bir qay- naqdır ki, Azərbaycan ədəbi düşüncəsi, bütövlükdə milli varlığı bütün hallarda bu qaynağa bağlanır. Bu məsələ «Kitab»ı «milli varlığımızın mötəbər qaynağı» adlan- dırmış görkəmli dövlət xadimi H.Əliyevin fikrində sərrast şəkildə belə ifadə olunmuşdur: «Kitabi-Dədə Qorqud» bizim milli estetikamızın mötəbər qaynağı olaraq mənəvi və estetik dəyərlərin vəhdətini özündə əks etdirir. Gözəllik və eybəcərlik, ülvilik və alçaqlıq, komiklik və faciəlik, məhəbbət və nifrətlə bağlı olan fikirlər, bizim əcdadla- rımızın estetik duyumu lakonik ədəbi formalarda eposun müxtəlif boylarında ifadə olunur. Gözəllik və hikmətin, gö- zəllik və qeyrətin, gözəllik və sədaqətin qırılmaz daxili har- moniyası da «Kitabi-Dədə Qorqud»a xas olan estetik və etik kateqoriyaların mahiyyətini açıqlayır» (126, 8). Ak.B.Nəbiyev və prof. Y.Qarayevin göstərdikləri ki- mi: «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuz xalqlarının şah əsəri, ata kitabıdır, Azərbaycan mentalitetinin, bütün türk dünya- sının yaradıcı dühasının hələlik əldə olan ilk ən böyük və ən mükəmməl bədii ifadəsidir. Bu dastan həm də xalqın həyatının epik lövhələrini, onun əxlaq və mənəviyyatını, davranış mədəniyyətini, estetik zövqünü, gözəllik anlayı- şını, humanizmini, vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq keyfiyyət- lərini, sevgidə dəyanət, ataya-anaya şəfqət və ehtiram duy- ğularını bədii vasitələrlə əks etdirən qanunlar məcəlləsi, zəngin biliklər ensiklopediyasıdır» (261, 16-17). 24 «Kitabi-Dədə Qorqud»u «əxlaqi və estetik məziyyət- lər xəzinəsi hesab edən ak. B.Nəbiyev dastanda qorunub qalmış estetik (o cümlədən bədii-estetik - Y.İ.) normaların Dədə Qorqud obrazında təcəssüm olunan milli əxlaqi nor- maların estetikasını özündə əks etdirdiyini xüsusi vurğu- layaraq göstərir ki, «onun (Dədə Qorqudun - Y.İ.) böyük bədii istedadının, zəngin biliyinin və bir insan kimi mənə- vi hünərinin məhsulu olan və artıq dünyada ən mükəmməl oğuznamə kimi etiraf və təqdir edilən «Kitabi-Dədə Qor- qud» dastanı «tarixçi üçün xalqımızın tarixi, ədəbiyyat- şünas üçün onun epopeyası, etnoqraf üçün milli əlamətlər toplusu» (Ş.Cəmşidov), psixoloqlar üçün xarakterlər xəzi- nəsi, estetiklər üçün gözəllik qalereyasıdır. 1300 il öncə saçları ağarıb tarixə çevrilmiş bu xəzinə zaman keçdikcə, daha dərindən tədqiq edilib çeşidli nəşrlərdə xalqa çatdırıl- dıqca elmi-ədəbi məna və əhəmiyyəti, estetik dəyəri daha da artır və zənginləşir» (260, 15). Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı öz poetik mahiyyəti- nin hansı səviyyəsindən baxılırsa-baxılsın, ilkin qaynaqları etibarilə «Kitabi-Dədə Qorqud»a bağlanır. Bu ədəbiyyatın obrazlar sisteminin, bədii təfəkkür tərzinin, dünyanı bədii qavramasının poetik üsulunun alt qatında, bünövrəsində «Qorqud» eposundan gələn poetik kodlar durur. Bu kodlar milli ədəbiyyatın bütün dövrlərində var olan, o cümlədən müasir Azərbaycan ədəbiyyatının da onunla nəfəs aldığı «Qorqud ruhunun» daxili mahiyyətini, quruluşunu təşkil edir. Prof. Y.Qarayev yazır ki, «min üç yüz ildir ki, Qor- qud xalqın qan və gen yaddaşı kimi yaşayır və özündən əvvəlki min üç yüz ilin də bədii və genetik arxetipini hər sətrində, hər sözündə yaşadır. Üstəlik, növbəti, min üç yüz il üçün də ən sabit, etibarlı, mənəvi-əxlaqi kodlar və genlər yenə bu «ana kitabın» bətnində və ruhunda qorunub sax- lanır. Müstəqillikdə minillik və əbədilik üçün əsaslar, xalqlarla kültürlər, yer və göy, torpaq və millət, təbiət və 25 ekologiya arasında davranış və rəftar kodeksi, qanun və ana yasa... hamısı, hamısı öz əksini bu kitabda tapır. Və müstəqillik dövründə də Qorqud yenidən mənəvi intibahın simvolu, milli heysiyyətin və özünüdərkin sənədi olur» (216, 4). Əlbəttə, prof. Y.Qarayevin bu obrazlı ifadəsində «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu, o cümlədən onun müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri ilə bağlı çox aydın şəkildə ifadə olunmuş həqiqət var. Abidənin rəsmi şəkildə 1300 illiyi qeyd olunmuşdur. Bu, «Kitabi-Dədə Qorqud» epo- sunun dastan şəklində meydana çıxmasının şərti tarixidir. Bu tarixdən əvvəl «Dədə Qorqud» oğuz xalqının yaradı- lışı, mövcudluğu, etnik-siyasi quruluşu və s. haqqında kos- moqonik mif, etnoqonik mif, mifoloji epos, arxaik qəh- rəmanlıq əfsanə və rəvayətləri kimi mövcud olub. Sonra klassik qəhrəmanlıq dastanı halına düşüb. Uzun əsrlər can- lı ifada mövcud olub, yazılı ədəbiyyata təsir edib. Sonra qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarına transformasiya olu- naraq canlı mövcudluğunu başa vurub. Ancaq bu eposun sonu demək olmayıb. Azərbaycan xalqının ən qədim tarixi çağlarından tutmuş bugünədək yaşayan «Dədə Qorqud» ruhu heç vaxt milli ədəbi düşüncəni tərk etməyib. Bu cəhətdən dastanı «bütün dövrlərin kitabı» adlandıran prof. Y.Qarayev tamamilə haqlıdır. 1300 il ədəbiyyatımızı poe- tik enerji ilə qidalandıran bu abidə, əslində, tükənməz bə- dii-estetik düşüncə xəzinəsidir. O, arxaik dövrdə ədəbi dü- şüncə tariximizin özünü təşkil etmiş, daha sonra əsrlər bo- yu qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının inki- şafına qida vermiş, XX əsrin birinci yarısından milli ədəbi düşüncəyə yenidən aktiv şəkildə daxil olmaqla ədəbiyya- tımızda «Qorqud epoxasının» əsasını qoymuşdur. Bu yer- də haqlı bir sual meydana çıxır: Bir dastanın əsrlərin və minilliklərin, qərinələrin və epoxaların fövqünə qalxan bu fövqəl gücü haradan gəlir? 26 Bu sual, əslində, tədqiqatın mövzusu ilə sıx bağlı ol- maqla dərin aktuallıq kəsb edən bir mühüm nəzəri məsə- ləyə toxunmağı tələb edir. Bu, «Kitabi-Dədə Qorqud» das- tanının janr potensialı ilə bağlı məsələdir. «Dədə Qorqud» bir dastan kimi tükənməz poetik potensiala malikdir. Bu dastanın bədii-estetik tükənməzliyi isə onun, sadəcə ola- raq, bir dastan yox, həm də milli düşüncənin bütün bədii- estetik enerjisini, milli poetik ehtiyatlarını, etnik-mədəni yaddaşını özündə ehtiva edən epos olduğunu göstərir. Prof. N.Cəfərov ona məhz bu statusda yanaşır: «Epos», sa- dəcə, dastan deyil, müxtəlif süjetlər, motivlər verən, mən- sub olduğu xalqın ictimai-estetik təfəkkürünü bütövlükdə ifadə edən möhtəşəm dastan - potensiyadır. Onu tam ha- lında bərpa etmək mümkün deyildir, mövcud mənbələr əsasında yalnız təsəvvür etmək mümkündür ki, həmin tə- səvvür ideya-estetik, poetexnoloji, linqvistik və s. kom- ponentlərin üzvi vəhdətindən ibarətdir» (86, 12). Göründüyü kimi, dastan olmaq «Kitabi-Dədə Qor- qud»un janr əlamətidir, epos isə onun milli tarixində oynadığı rol, qalxdığı səviyyə ilə bağlı addır. Doğrudan da, Azərbaycan dastanları içərisində «Koroğlu»nu çıxmaq şərti ilə hər bir dastan «Kitabi-Dədə Qorqud» qalxdığı zirvəyə qalxa bilməmişdir. O, Azərbaycan xalqının milli tale kitabı, epik-milli «pasportu», yaxud prof. N.Cəfəro- vun adlandırdığı kimi, «Azərbaycan xalqının şah əsəri»dir. Müəllif eposun tarixini milli tariximizə bərabər tutaraq yazır: «Dədə Qorqud» eposunun tarixi Azərbaycan etnik- mədəni sisteminin ümumtürk etnik-mədəni sistemindən fərqlənərək ayrılması (diferensiasiyası) tarixidir» (82, 4). Prof. M.Cəfərli bildirir ki, «müasir dövrümüzdə das- tan yaradıcılığının öyrənilməsinin ən mühüm nəzəri məsə- lələrindən biri epos-dastan münasibətləridir. Azərbaycan folklorşünaslığında «epos» və «dastan» terminləri uzun müddət sinonim anlayışlar, yəni mənası bir-birinə bərabər Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|