Microsoft Word fiz-9 mv az capa docx

40 
 
Dərs 2/Mövzu: 
METALLARIN MÜQAVİMƏTİNİN  
TEMPERATURDAN ASILILIĞI 
 
Maraqoyatma yaratmaq məqsədilə  şagirdlərə qabaqcadan hazırlanmış didaktik vərəqlər 
paylanıla bilər.  Şagirdlər vərəqdəki suallara düşündükləri cavabı yazır. Suallar aşağıdakı 
məzmunda ola bilər:  
 Naqilin müqaviməti onun uzunluğundan necə asılıdır? 
 Naqilin müqaviməti onun en kəsiyi sahəsindən necə asılıdır?  
 Naqilin müqaviməti naqilin materialından necə asılıdır? 
 Naqilin müqaviməti onun temperaturundan necə asılıdır? 
 Naqilin müqavimətinin BS-də ölçü vahidi nədir? 
 
 
S.s 
Naqilin müqaviməti asılıdır: Necə asılıdır? Asılılığın qrafik təsviri 
1 
naqilin uzunluğundan 
 
 
2 
naqilin en kəsiyinin sahəsindən  
 
3 
naqilin materialından 
 
 
4 
temperaturdan 
 
 
 
Şagirdlərin cavabları dinlənilir, maraq doğuran və təkrarlanmayan fərziyyələr lövhədə qeyd 
olunur. Tədricən tədqiqat sualı formalaşdırılır: 
Tədqiqat sualı:
  “Naqilin elektrik müqavimətini və onun temperaturundan asılılığını 
klassik elektron nəzəriyyəsinə əsasən necə izah etmək olar?” 
“Müqavimətin naqilin temperaturundan asılılığının yoxlanması” araşdırması şagirdlərdə çox 
fərziyyələrin yaranmasına səbəb ola bilər.  Şagirdlər cərəyanlı metal spiralı  qızdırdıqda və 
soyutduqda dövrədə  cərəyan  şiddətinin necə  dəyişdiyini ampermetrin göstəricisinə  əsasən 
müşahidə edirlər. 
Tövsiyə. 1. Ampermetri (yaxud qalvanometri) təcrübəyə qabaqcadan hazırlamaq lazımdır. 
Bunun üçün cihazın arxasındakı vint vasitəsilə əqrəbin sıfır vəziyyəti sol kənar nöqtəyə tən-
zimlənir. 
2. Ampermetr (yaxud qalvanometri) olmayan siniflərdə onun əvəzinə cib fənərinin lam-
pasından istifadə etmək olar. Spiralı qızdırdıqda şagirdlər lampanın parlaqlığını necə itirdi-
yini aydın müşahidə edəcəklər.  
Nəticənin müzakirəsi dərslikdə verilən suallar əsasında aparıla bilər. Bu zaman lövhədə 
aşağıdakı cədvəlin çəkilib doldurulması həyata keçirilə bilər:  
S.s Araşdırma 
Cərəyan şiddətinin 
 qiyməti 
Müzakirənin 
nəticəsi 
1 
Cərəyanlı metal spiralı qızdırdıqda 
 
 
2 
Cərəyanlı metal spiralı soyutduqda 
 
 
Alt 
STANDARTLAR 
2.1.3. Maddəni quruluşuna və xassələrinə görə təsnif edir. 
3.1.1. Elektromaqnit (maqnit və  işıq), atom və nüvə hadisələrinə uyğun 
cihazlardan istifadə edir. 
3.1.2. Elektromaqnit (maqnit və  işıq), atom və nüvə hadisələrinə uyğun 
fiziki kəmiyyətlər arasındakı asılılığı müəyyən edir. 
Təlim  
NƏTİCƏLƏRİ 
 Metal naqili qızdırdıqda onun temperaturunun artmasını elektron nəzə-
riyyəsinə əsasən izah edir. 
 Metal naqillərin müqavimətinin temperaturdan asılılığını sadə təcrübələrlə 
yoxlayır. 

---

41 
 
Şagirdlər tamamlanmış cədvəli iş vərəqinə köçürür.   
Sonrakı  mərhələdə  şagirdlər 5-6 nəfərlik qruplara ayrılır. Onlara dərsliyin  C blokunda 
verilən nəzəri məlumatla tanış olub aşağıdakı suallar əsasında təqdimat hazırlamaq tapşırıla 
bilər: 
1. Metal naqili qızdırdıqda onun müqaviməti necə dəyişir? 
2. Metallar və ərintilərin müqavimətinin temperaturdan asılılığı hansı kəmiyyətlə xarakterizə 
olunur?  
3. Metallar və  ərintilərin müqavimətinin temperatur əmsallarının cədvəl qiymətlərinin 
müqayisəsindən hansı nəticəyə gəlmək olar? 
4. İfratkeçiricilik nədir? 
Təqdimatın hazırlanmasına ayrılan vaxt sinfin ümumi təlim nəticələrinin səviyyəsindən asılı 
olaraq müxtəlif siniflərdə müxtəlif ola bilər – vaxtı müəllim müəyyənləşdirir. 
Qrup liderlərinin təqdimatlarının müzakirəsindən sonra müəllim şagirdlərin bu mövzu üçün 
xarakterik olan bir neçə məqama diqqət yetirmələrinə nail olmalıdır: 
 Metalların istilikkeçirməsi ilə elektrikkeçirməsi arasında əlaqə yaradıla bilər. Şagirdlərə 
məlumdur ki, metallar həm yaxşı elektrikkeçirmə qabiliyyətinə, həm də yüksək isti-
likkeçiricilik xassəsinə malikdir. Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, metalda elektronlar 
hərəkət edərək özləri ilə yalnız elektrik yükünü yox, həm də istilik hərəkəti enerjisini – kine-
tik enerjini daşıyır. Metallarda elektronların konsentrasiyası çox böyük olduğundan bütün 
istilik, demək olar, elektronlar tərəfindən daşınır, ion qəfəsi isə bu prosesdə az iştirak edir. 
Buna görə də elektrik cərəyanını yaxşı keçirən metallar həm də yaxşı istilikkeçirənlərdir.  
 Metallar və ərintilərin müqavimətinin temperaturdan asılılığını xarakterizə etmək üçün 
müqavimətin temperatur əmsalı adlanan fiziki kəmiyyətdən istifadə olunur: 
∆
. 
Bu zaman təmiz metalların və  ərintilərin müqavimətinin temperatur əmsalının 
qiymətlərini əks etdirən cədvəl nümayiş olunur: 
Metal 
Müqavimətin temperatur 
əmsalı, 
 
Ərinti 
Müqavimətin temperatur 
əmsalı, 
 
Gümüş 
0,0037 
Latun 
0,0015 
Alüminium 
0,0038 
Nixrom 
0,0001 
Sink 
0,0037 
Nikelin 
0,0001 
Mis 
0,0043 
Manqanin 
0,00003 
Qurğuşun 
0,0042 
Konstantan 
0,00002 
 
Sonra cədvəl təhlil edilir və belə bir nəticə çıxarılır: təmiz metalların müqavimətlərinin tem-
peratur əmsalları bir-birindən çox az fərqlənir – bu fərq 
0,004  -dir. Ərintilərin müqavi-
mətlərinin temperatur əmsalları  təmiz metallarla müqayisədə kifayət dərəcədə kiçikdir və 
onların qiymətləri bir-birindən kəskin fərqlənir. Bu o deməkdir ki, ərintilərin müqaviməti 
temperaturun artması ilə çox az dəyişir. Elə ərintilər vardır ki, məsələn, konstantan və man-
qanin qızdırıldıqda müqavimətləri heç dəyişmir. 
 Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, temperatur aşağı düşdükcə metalların müqaviməti 
– onların xüsusi müqaviməti tədricən azalır. Müqavimətin temperaturdan bu cür asılılığı yük-
sək temperaturlar ilə müqayisədə təcrübədə müşahidə olunur. Lakin temperatur kifayət qədər 
aşağı (bir neçə Kelvin) salınarsa, bu asılılıq tamam başqa cür olur. İlk növbədə elə görünür 
ki, xüsusi müqavimət artıq temperaturdan asılı deyil və müəyyən sərhəd qiymətini alır. 
Temperatur bir qədər də aşağı salınarsa, bəzi metallarda ifratkeçiricilik müşahidə olunur.  

---