Microsoft Word fiz-9 mv az capa docx

57 
 
onların hər birinin atomla toqquşması nəticəsində yüklü zərrəciklərin hər birinin sayı səkkiz 
olur. Beləliklə, zərbə ionlaşması nəticəsində həm elektronların, həm də müsbət ionların sayı 
həndəsi silsilə ilə artır – yüklü zərrəciklərin sel boşalması baş verir. 
2. Mühitin plazma halı araşdırılarkən  şagirdlərin diqqətinə çatdırılır ki, müstəqil qaz 
boşalması zamanı elektrodlar arasındakı mühitdə alçaqtemperaturlu plazma yaranır. 
Deməli, müstəqil boşalmanı öyrənməklə şagirdlər plazmanın bəzi xassələri ilə də, məsələn, 
yüklü zərrəciklərin konsentrasiyası, yüksək keçiricilik və bu kimi xassələri ilə tanış olurlar. 
Ona görə də plazma haqqında ilk anlayış kursun bu yerində verilir. Plazma ilə tanışlıq belə 
bir şərhlə başlana bilər: “Müstəqil boşalma prosesində alınan ionlaşdırılmış qaz maddənin 
xüsusi halı olub plazma adlanır”. 
Qazı çox yüksək temperatura qədər qızdırmaqla da plazma almaq mümkündür. Hesablama-
lara əsasən, müəyyən edilmişdir ki, 160 000K temperaturunda hidrogen qazı tamamilə ion-
laşmış plazma halındadır: bu temperaturda onun tərkibində neytral atom və molekul yoxdur. 
Milyonlarla Kelvin temperaturlarda ixtiyari maddə plazma halında olur. Ulduzlar və Günəş 
tamamilə plazmadan ibarətdir, çünki onların nüvəsində temperatur milyonlarla dərəcədir. 
 Şərti olaraq iki növ plazma fərqləndirilir: soyuq və isti. Bir neçə min dərəcə temperaturdakı 
plazma soyuq plazma, milyon dərəcə  və ondan yuxarı temperaturlardakı plazma isə isti 
plazma qəbul olunmuşdur. “Plazma” anlayışını aşağıdakı təriflərdən biri ilə də ifadə etmək 
olar: 
Plazma – yüklü zərrəciklərin yüksək konsentrasiyasına qədər ionlaşmış elə qazdır ki, tər-
kibindəki müsbət və mənfi yüklü zərrəciklər onun həcminin hər bir hissəsində bərabər miq-
darda paylanmışdır.  
Plazma –tərkibindəki yüklü zərrəciklərin elə yüksək dərəcədə konsentrasiyasından ibarət 
ionlaşmış qazdır ki, bu zərrəciklərin yaratdığı elektrik sahəsi mühitdəki ayrı-ayrı yüklü 
zərrəciklərin hərəkətlərinə çox ciddi təsir göstərir. 
 “Yaradıcı tətbiqetmə” mərhələsində “Bu hansı boşalmadır?” araşdırması yerinə yetirilir 
(D bloku). Araşdırma iki şagirdin iştirakı ilə müəllimin nümayiş etdirilməsi məqsədəuyğun-
dur. Bu zaman şagirdlər elektrofor maşınının konturları arasında yaranan qığılcım 
boşalmasını müşahidə edirlər. 
Diferensial təlim. Təlim nəticələri zəif və sağlamlıq imkanları məhdud olan şagirdləri müəl-
lim daha fəal şagirdlərin yanında əyləşdirməlidir.  
Elektron resurslar: 
1. https://www.youtube.com/watch?v=xmHZ3Fxeagc 
2. https://www.youtube.com/watch?v=qBKvaLn5SQI 
3. http://www.pppa.ru/additional/02phy/03/phy_e_33.php 
 
Qiymətləndirmə.  Aşağıdakı meyarlar əsasında təlim məqsədlərinə nail olmaq dərəcəsini 
müəyyən etmək olar.  
M-
lar 
I 
səviyyə 
II 
səviyyə 
III 
səviyyə 
IV 
səviyyə 
Şə
rhetm
ə 
Müstəqil qaz boşalma-
sının fiziki mexaniz-
mini müəllimin kömə-
yi ilə şərh edir. 
Müstəqil qaz boşal-
masının fiziki me-
xanizmini çətinliklə 
şərh edir. 
 
Müstəqil qaz boşal-
masının fiziki me-
xanizmini əsasən 
şərh edir. 
 
Müstəqil qaz boşal-
masının fiziki me-
xanizmini düzgün 
şərh edir. 
 

---

58 
 
T
ətbiq
et
m
ə 
Müstəqil qaz boşal-
masını sadə təcrü-
bələrlə yoxlamaqda 
çətinlik çəkir. 
 
Müstəqil qaz boşal-
masını sadə təcrü-
bələrlə az səhvə yol 
verməklə müstəqil 
yoxlayır. 
Müstəqil qaz boşal-
masını sadə təcrü-
bələrlə qismən  
doğru yoxlayır. 
Müstəqil qaz boşal-
masını sadə təcrü-
bələrlə dəqiq yox-
layır. 
T
əsnifetm
ə 
Müstəqil qaz boşal-
masının növlərini 
natamam təsnif edir. 
Müstəqil qaz boşal-
masının növlərini 
kiçik qüsura yol 
verməklə təsnif edir. 
Müstəqil qaz boşal-
masının növlərini 
əsasən  doğru təsnif 
edir. 
Müstəqil qaz boşal-
masının növlərini 
tam təsnif edir. 
Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və şagirdlərin portfoliosuna əlavə olunur. 
 
Dərs 11/ 
MƏSƏLƏ HƏLLİ 
 
Burada çalışma 1.4-dəki tapşırıqlar həll oluna bilər.  
1. Cavab: Olmaz, bu çox təhlükəlidir, çünki buludla ağac arasında elektrik boşalması – 
şimşək çaxması baş verə bilər. 
2. Cavab: A.    3. Cavab: C.  4. Alov müsbət və mənfi ionlar selidir. Bu ionlar elektrik 
sahəsinin uyğun qütbünə doğru meyil edəcək. 5. Cavab: D. 
 
 
Dərs 12/Mövzu: 
YARIMKEÇİRİCİLƏR.  
YARIMKEÇİRİCİLƏRİN MƏXSUSİ ELEKTRİK KEÇİRİCİLİYİ 
 
Maraqoyatma mərhələsi “yarımkeçirici” anlayışının mənşəyinin araşdırılması ilə  həyata 
keçirilə bilər. Bu məqsədlə üç qrup maddələrin – metallar, dielektriklər və yarımkeçiricilərin 
xüsusi müqavimətlər cədvəli nümayiş etdirilir: 
 
Maddələrin xüsusi müqaviməti (
) 
Metallar 
Xüsusi 
müqavimət, 
(
∙ ) 
Yarımkeçiricilər 
Xüsusi 
müqavimət, 
(
∙ ) 
Dielektriklər 
Xüsusi 
müqavimət, 
(
∙ ) 
Gümüş 
1,6 ∙ 10
Tellur 
2,5 ∙ 10
Şüşə 
2 ∙ 10  
Mis 
1,7 ∙ 10
Germanium 
5,0 ∙ 10
Saxsı 
3 ∙ 10  
Alüminium 
2,8 ∙ 10
Selenium 
10
10
Ebonit 
2 ∙ 10  
Polad 
1,2 ∙ 10
Bor 
6,0 ∙ 10
Qatran 
5 ∙ 10  
Konstantan 
4,8 ∙ 10  
Silisium 
1,0 ∙ 10  
Kükürd 
1 ∙ 10  
Nixrom 
1,1 ∙ 10
Mis oksidi 
1,0 ∙ 10
Parafin 
3 ∙ 10  
 
İllüstrasiya olunan cədvəl bütün siniflə təhlil edilir: 
– Yarımkeçiricilərin xüsusi müqaviməti otaq temperaturunda hansı intervalda dəyişir? 
– Bu interval metallar və dielektriklərin xüsusi müqavimətləri arasında hansı mövqeyi tutur? 
Alt 
STANDARTLAR 
2.1.3. Maddəni quruluşuna və xassələrinə görə təsnif edir. 
3.1.1. Elektromaqnit (maqnit və işıq), atom və nüvə hadisələrinə uyğun 
cihazlardan istifadə edir. 
Təlim  
NƏTİCƏLƏRİ 
 Kimyəvi elementlərin dövri sistemində yarımkeçirici elementləri 
müəyyən edir. 
 Yarımkeçiricilərin məxsusi elektrik keçiriciliyinin fiziki mexanizmini 
izah edir. 

---