Xarici şüalanma olduğu halda isə dozanın buraxıla bilən gücü (DBG)-
hissəciklərin buraxıla bilən sıxlığı (HBS) və səthin (torpağın) buraxıla bilən
çirklənməsi (BÇ) əsas götürülür.
KD hesablanarkən il ərzində qəbul olunmuş radionuklidlərin insan
orqanizminə qəbul olunmuş su, qida və atmosfer havasının həcminə nisbəti ilə
təyin olunur. B qrupu üçün havanın həcmi 7,3·10
6
litr/il təşkil edir. Suyun həcmi
isə 800 l/il təşkil edir. Cədvəl 12-də atmosfer havasının tərkibində daxil olan
müxtəlif elementlər üçün KD-nin qiyməti göstərilmişdir.
Atmosfer havasının tərkibində naməlum tərkibli radionuklidlərdən olan
Ş
H və KD-in qiyməti uyğun olaraq 3,7 Bk/il : 3,7·10
-7
Bk/l təşkil edir [ 3,14].
Göstərilən parametrlər suyun tərkibində uyğun olaraq 1,11·10
3
Bk/l; 1,11
Bk/l-dir.
Cə
dvə
l 18.
Atmosfer havasının tə
rkibində
ə
sas radionuklidlə
rin
konsentrasiya dozası (KD)
Radionuklidlər
KD,Bk/l
Radionuklidlər
KD,Bk/l
41
Ar (Arqon)
1,81
133
Xe (Ksenon)
51,8
85
Kr (Kripton)
96,2
135
Xe (Ksenon)
9,25
88
Kr (Kripton)
1,15
137
Xe (Ksenon)
2,15
Yaşayış və inzibati binaların ionlaşdırıcı şüalanmadan mühafizə etmək
üçün onların ətrafında sanitar-müdafiə zonaları yaradılmalıdır. Sanitar-müdafiə
zonalarının ölçülərini müəyyənləşdirmək üçün əsasən il ərzində tənəffüs və
qidalanma prosesində orqanizmə düşən radioaktiv maddələrin buraxla bilən
həddi götürülür. Bu zonada müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur və radiasiya
nəzarəti həyata keçirilir.
Radioaktiv maddələrlə işləyən müəssisələrdə nəzərdə tutulmayan
radioaktiv tullantıların buraxıla bilən həddə yaxın və ondan yuxarı olmasının
təsirinin nəzərə alınması üçün müşahidə zonaları yaradılır. Müşahidə zonalarının
sahəsi adətən sanitar-müdafiə zonalarının sahəsindən 3-4 dəfə böyük olur və
orada radiasiya nəzarəti həyata keçirilir.
Atom sənayesi və nüvə energetikası sahələri üçün sanitar-müdafiə
zonalarının eni əhalinin sayından asılı olaraq aşağıdakı kimi seçilir [ 16]:
Cədvəl 19. Ş
üalanma mənbəyindən sanitar-mühafizə zolaqlarının eni.
Ə
halinin sayı,min nəfər
Məsafə,km
100 və daha çox
10
300 və daha çox
25
500 və daha çox
30
1,0-2,0 mln
40
Ə
traf mühitdə ionlaşdırıcı şüalanmanın əsas mənbələrindən biri radioaktiv
tullantılardır. Radioaktiv tullantılar bərk,maye və qaz halında olub aktivlik
xüsusiyyətlərinə görə zəif,orta və güclü qruplara bölünürlər.
Maye radioaktiv tullantılar xüsusi aktivlik dərəcəsinə görə aşağıdakı
cədvəldə göstərilən 3 qrupa bölünür [ 10].
Cədvəl 20.
Maye radioaktiv tullantıların xüsusi aktivlik dərəcələri.
Maye tullantının qrupu
Xüsusi aktivlik
Tullantıya təcrübi
münasibət
Aktivliyi zəif olan
˂
3,7·10
5
Təmizlənmir və ətraf
mühitə buraxılır
Aktivliyi orta olan
3,7·10
5
-dən 3,7·10
7
-ə
Təmizlənmir və ətraf
qədər
mühitə buraxılır
Aktivliyi yüksək olan
≥
3,7·10
10
Saxlanılmağa
göndərilir.Emaldan sonra
basdırılır.
Təsərrüfat-məişət kanalizasiya sisteminə radioaktiv tullantılar o zaman
buraxıla bilər ki, suda radioaktiv elementlərin qatılığı KD-nin miqdarından 10
dəfədən çox olmasın.
Maye tipli radioaktiv tullantıların quyulara, xəndəklərə süzülmək üçün
torpağa verilməsi, həmçinin balıq yetişdirilən su hövzələrinə buraxılması qəti
qadağan olunur.
Ə
gər tullantıların miqdarı gün ərzində 200 litrdən çox deyilsə, o xüsusi
tutumlara qablaşdırılıb və basdırılması üçün lazımi yerlərə göndərilir. Əgər
radioaktiv çirklənmiş suyun miqdarı gün ərzində 200 l-dən çox olarsa və onun
aktivliyi 10 KD-dən yuxarı olarsa, müəssisə təmizləyici qurğusu olan xüsusi
kanalizasiya ilə təmin olunmalıdır. Bu kanalizasiyada su dezaktivasiya
olunduqdan sonra, təkrar olaraq texnoloji prosesə qaytarılmalıdır.
Zəif və orta aktivlik dərəcəsinə malik olan suların təmizlənməsi üçün
xüsusi üsullardan (ion mübadiləsi, kimyəvi üsul və s. ) istifadə olunur [ 19].
Bərk radioaktiv tullantılar o zaman radioaktiv hesab olunurlar ki, α
ş
üalanmaları üçün onların xüsusi aktivliyi 7,4·10
3
Bk/kq (transuran elementlər
üçün 3,7·10
2
Bk/kq, β – şüalanma 7,4·10
4
Bk/kq, γ –şüalanması üçün 1·10
-
7
q·ekv·radiy/kq olsun.
Ə
gər bərk tullantıların radioaktivliyi yuxarıda göstərilən qiymətlərdən
aşağıdırsa, o toplanılıb basdırılmağa göndərilir. Əgər toplanmış tullantıların
tərkibində yarımparçalanma müddəti 15 gündən artıq olan radionuklidlər olarsa,