verilməsidir, beləliklə radioaktiv şrklənmələrlə mübarizə əsasən xəbərdarlıq
xarakteri daşımalıdır.
Müxtəlif radioaktiv elementlərin ekoloji təsiri də müxtəlifdir. Belə ki,
yarımparçalanma müddəti 2 sutkadan az olan izotoplar ətraf mühit üçün böyük
təhlükə yaratmır (nüvə partlayışlarını istisna etməklə).Çünki, onarın yüksək
səviyyəli radiasiyası ətraf mühitə qısa müddətdə təsir göstərir. Yarımparçalanma
müddəti çox uzun olan elementlər demək olar ki, ətraf mühit üçün təhlükəsizdir.
Belə ki, onlar müəyyən zaman müddətində çox zəif şüalanma yaradırlar
(məsələn,Uran-238).
Beləliklə, ən təhlükəli radioaktiv elementlər yarımparçalanma müddəti bir
neçə həftə, bir neçə ay və bir neçə il arasında dəyişən maddələrdir.
Öz kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə Ca və K-dan çox fərqlənməyən
Stronsium-90 və Sezium-137 ətraf mühit üçün daha təhlükəli izotoplar hesab
olunurlar. Bu izotoplar atom sənayesinin tullantıları və nüvə partlayışlarından
sonra radioaktiv yağışlar vasitəsilə yer səthinə düşür. Stronsium kalsiumun bəzi
xüsusiyyətlərinə malik olduğundan asanlıqla onurğa beyninə daxil olur, sezium
isə kliuma oxşar olduğundan asanlıqla əələlərə daxil olur. Bu elementlərin
yarımparçalanma müddəti uyğun olaraq 28 və 33 il olduğundan onlar
orqanizmdə toplanır və nəticədə sağlamlığa ciddi təsir göstərir.
Ekoloji təsir xüsusiyyətinə görə radioaktiv izotoplar 3 qrupa bölünür :A,B
və C. A qrupuna daxil olan radioizotoplar canlı maddələrin əsasını təşkil edir. B
qrupuna daxil olan elementlər əsasən süni izotoplardır və parçalanma prosesində
yaranır.C qrupuna daxil olan izotoplar təsirsiz qazlardır. Aşağıdakı cədvəldə bu
qruplara daxil olan izotopların xüsusiyyətləri göstərilmişdir [ 7].
Cə
dvə
l 4.
Ekologiya üçün böyük ə
hə
miyyə
t kə
sb edə
n ə
sas radioaktiv
izotoplar.
Radioizotoplar Yarımparçalanma
müddəti
Ş
üalanma
α
β
γ
A qrupu
Karbon (
14
C)
5568 il
+
Tritium (
3
H)
12,4 il
+
Fosfor (
32
P)
14,5 gün
+++
Kükürd (
35
S)
87,1 gün
+
Kalsium(
45
Ca)
160 gün
++
Natrium(
24
Na)
15 saat
+++
+++
Kalium(
42
K)
12,4 saat
+++
++
Kalium (
40
K)
1,3 milyard il
++
++
Dəmir (
59
Fe)
45 gün
++
+++
Manqan(
54
Mn)
300 gün
++
++
Yod (
131
I)
8 gün
++
++
B qrupu
Stronsium(
90
Sr)
27,7 il
++
Sezium (
237
Cs)
32 il
++
Plutonium(
239
Pu)
24000 il
++++
++
C qrupu
Arqon (
41
Ar)
2 saat
++
Kripton (
85
Kr)
10 il
+
Ksenon (
133
Xe)
5 gün
+++
Radon (
222
Ra)
3,8 gün
++
Qeyd :
Cədvəldə aşağıdakı işarələr qəbul edilmişdir :
+ - enerjisi 0,2 MeV-dan azdır
++ - enerjisi 0,2-1 MeV arasındadır
+++ - enerjisi 1-3 MeV arasındadır
++++ - enerjisi 3 MeV-dan çoxdur.
nsan orqanizmi orta hesabla il ərzində kalium 40-ın hesabına 180
mikrozivert şüalanma alır.Bu şüalanma əsasən insanın qəbul etdiyi kaliumun
hesabına yaranır.
Bir sıra nuklidlər (qurğuşun -210, polonium -210) orqanizmə ancaq qida
vasitəsilə düşür. Göstərilən izotoplar ancaq balıqda toplanır. Buna görə də
balıqdan qida məhsulu kimi çox istifadə edən şəxslər nisbətən böyük
ş
üalanmaya məruz qalırlar.
Radioaktiv maddələr insan orqanizminə düşməkdən əvvəl ətraf mühitdə
mürəkkəb bir marşrut keçməli olurlar.Məsələn, onlar atmosferdən torpağa ,
torpaqdan bitkiyə, oradan insan orqanizminə, digər yolu isə torpaqdan bitkiyə
keçdikdən sonra otyeyən heyvanlara, onlardan isə ət və süd məhsullarının
tərkibində insan orqanizminə keçir.
onlaşdırıcı şüalanmanın insan orqanizminə təsir xüsusiyyəti aşağıdakı
cədvəldə göstərilmişdir [ 1].
Cə
dvə
l 5.
onlaş
dırıcı süalanmanın insan orqanizminə
tə
sir
xüsusiyyə
tlə
ri.
Süalanma dozası,rad
Ş
üalanmanın nəticəsi
100000
Bir neçə dəqiqədən sonra ölüm
10000
Bie neçə saatdan sonra ölüm
1000
Bir neçə gündən sonra ölüm
700
90% bir neçə həftə ərzində ölüm
200
10% bi neçə aydan sonra ölüm
100
Ölüm halları qeydə alınmır
5
Xərçıng xəstəliyinə tutulanların sayı
kəskin artır
3
Qadınlarda sonsuzluq halları artır
Müşahidələr zamanı müəyyən olunmuşdur ki, radiasiyanın gündəlik
dozası 2-5 rad olduqda bitkilərin boy artma qabiliyyəti azalır. Heyvan aləminin
növ tərkibi azalaraq dəyişir. Palıd ağacları yüksək radiasiya şüalanmasında da
(40-50 rad) məhv olmasalar da, onlar ilkin təravətlərini itirir və həşəratlara qarşı
dözümsüz olurlar. Bəzi həşəratlar sürətlə artmağa başlayırlar. Məsələn,
təcrübənin ikinci ilində , gündəlik radiasiya şüalanması 10 rad olduğu müddətdə
palıq qurdunun miqdarı, şüalanmaya məruz qalmayan əraziyə nisbətən 200
dəfədən çox artdı. Şüalanma qradiyentini beş zonaya bölmək olar :
1)
Mərkəzi zona – burada ali bitkilərin hamısı məhv olur;
2)
Qum otlaqlar zonası;
3)
Qaragilə zonası;
4)
Radiasiya təsirindən dəyişmiş palıd meşəsi;
5)
Təsirin zəif olduğu ərazilər.