Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
107
 
«Ularning dunyo hayotidagi maishat-tirikchiliklarini ham ularning o‘rtalarida 
Biz o‘zimiz taqsimlaganmiz» (Zuxruf surasi, 32-oyat), degan so‘ziga boqdim. 
Natijada hasadni tark qildim va xalqdan o‘zimni saqladim hamda bildimki, bu taqsimot 
Alloh taoloning huzuridandir. Shunday qilib, xalqning adovatini ham tark qildim. So‘ng 
yana shu odamlarga boqdim, ularning bir-birlariga tajovuz qilayotganini, urushib-
janjallashayotganini ko‘rdim.  
 
Shunda Alloh taoloning: 
«Albatta, shayton sizlarga dushmandir, bas, uni dushman tutinglar» (Fotir 
surasi, 6-oyat), degan so‘ziga qaradim. Natijada ungagina dushmanlik qildim va undan 
ehtiyot choralarini ko‘rishga tirishdim. Chunki uning menga dushman ekani haqida Alloh 
taolo guvohlik berdi. Shuning uchun shaytondan boshqalarga adovatni tark qildim. So‘ng 
yana shu odamlarga qaradim. Ko‘rdimki, ularning har biri bir parcha rizqni qidirib, uning 
yo‘lida o‘zini xor qilmoqda va halol bo‘lmagan yo‘llarga kirmoqda. Shunda Alloh 
taoloning:  
 
«O‘rmalagan narsa borki, barchasining rizqi Allohning zimmasidadir» (Hud 
surasi, 6-oyat), degan so‘ziga boqdim va o‘zimni rizqi Allohning zimmasida bo‘lgan 
jonzotlardan birideb bildim. Shuning uchun zimmamdagi Allohning haqqini ado etish 
bilan mashg‘ul bo‘ldim va Uning huzuridagi o‘zimga tegishli bo‘lgan narsani (rizqni Unga 
havola qilib) tark etdim. Va nihoyat, yana shu odamlarga qaradim. Ko‘rdimki, ularning 
barchasi qaysidir maxluqqa suyanadi. Kimdir dalasiga, kimdir tijoratiga, kimdir 
san’atiga, yana kimdir badanining sog‘ligiga, hamma o‘zi kabi bir maxluqqa 
tayanmoqda. Shunda Alloh taoloning:  
 
«Kim Allohga tavakkul qilsa, bas, (Allohning) O‘zi unga yetarlidir» (Taloq surasi, 
3-oyat), degan so‘zini o‘yladim va menga kifoya qiluvchi bo‘lgan Alloh taologa tavakkul 
qildim». 
Shunda Shaqiq (r.a.) dedilar: «Ey Hotam, Alloh taolo seni muvaffaq qilsin. Men Tavrot, 
Injil, Zabur va Qur’oni karim ilmlariga boqdim. Yaxshilik va diyonatning barcha turlari 
mana shu sakkiz masala atrofida aylanishini topdim. Kim bularga amal qilsa, to‘rt 
kitobga amal qilgan bo‘ladi». 
 
Ilmning bu jihatini idrok etish va kashf qilishga faqat oxirat olimlari ahamiyat beradi. 
Dunyo olimlari esa, mol-dunyo va obro‘-e’tiborga erishishni qulaylashtiruvchi ilm bilan 
mashg‘ul bo‘ladi va Alloh taolo barcha payg‘ambarlarni vazifador qilib yuborgan ilmlarga 
beparvo qaraydi. 
 
Zahhok ibn Muzohim (r.a.) aytadilar: «Men ularning salaf olimlarining bir-birlaridan 
taqvodan boshqa narsani o‘rganganini ko‘rmadim. Bugungi olimlar esa faqat kalom 
ilminigina o‘rganmoqdalar». 
 
(Oxirat olimlarining alomatlaridan) yana biri yeyish-ichishda isrofga, kiyinishda haddan 
oshishga hamda uy-joy va jihozlarda chiroyli bo‘lishga mayl ko‘rsatmaslikdir. Balki bu 
ishlarning barchasida iqtisodni ustun qo‘yish hamda  salaflarga o‘xshash va ularning 
barchasida oz miqdor bilan kifoyalanish lozim. Shu ozlik tomonga mayl ziyodalashgani 
sari, Allohga yaqinlik ham ziyodalashib boradi va oxirat olimlari guruhiga qo‘shiladi. 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
108
 
Hotamul Asom (r.a.) talabalaridan bo‘lgan Abu Abdulloh Xavosdan (r.a.) rivoyat qilingan 
quyidagi voqea ham shunga dalolat etadi. Abu Abdulloh (r.a.) aytadilar: «Men Hotamul 
Asom (r.a.) bilan Ray shahriga kirdim. Biz bilan birga hajni niyat qilgan uch yuz yigirma 
kishi bor edi. Ularning ustlarida yupqa kiyimlari bo‘lib, (undan boshqa) kovushlari ham, 
yonlarida taomlari ham yo‘q edi. Miskinlarni yaxshi ko‘radigan darveshsifat bir tujjor 
kishining uyiga qo‘ndik. O‘sha kecha u bizni mehmon qildi. Ertasi kuni (xonadon sohibi) 
Hotamga: «Bir faqihimizni ziyorat qilmoqchi edim. Hozir u betob. Biror xizmat bo‘lsa 
ayting», dedi. Hotam: «Kasalni ko‘rishda fazilat bordir. Faqihning yuziga boqish esa 
ibodatdir. Shuning uchun men ham sen bilan birga boraman», dedilar. O‘sha betob kishi 
Ray shahrining qozisi Muhammad ibn Muqotil (r.a.) ekanlar. Faqihning darvozasiga yetib 
borganimizda katta va chiroyli qasrga ro‘baro‘ bo‘ldik. Hotam (r.a.) olim kishining 
darvozasi shunday bo‘ladimi, deb o‘ylanib qoldi.   Keyin izn berildi va u kishi ichkariga 
kirdilar. Hovli chiroyli, shinam, keng va barcha qulayliklari muhayyo edi. Juda chiroyli 
pardalar ham ko‘zga tashlandi. Hotam yana o‘ylanib qoldi. Keyin bemor yotgan xonaga 
kirdi. U yerda yumshoq gilamlar to‘shalgan edi. Bemor o‘sha gilamlar ustida yumshoq 
o‘rinda yotar va bosh tomonida bir xizmatkor qo‘lida yelpig‘ich bilan yelpib turar edi. 
Ziyoratga kelgan kishi uning boshi oldida o‘tirib, hol-ahvol so‘radi. Hotam esa tik 
turaverdi. Shunda Ibn Muqotil u kishiga ishora qilib, o‘tirishga buyurdi. Hotam esa: 
«O‘tirmayman», dedi. U kishi: «Biror ehtiyojing bormi?» deb so‘radi. Hotam: «Ha», 
dedi. «Nima ehtiyojing bor?» dedi. «Sendan bir masala haqida so‘ramoqchiman?» dedi. 
Hotam. «So‘rayver», dedi. Hotam: «Turib to‘g‘ri o‘tir, keyin so‘rayman», dedi. U kishi 
to‘g‘ri o‘tirib oldi. Hotam: «Bu ilmingni qaerdan olgansan?» deb so‘radi. U kishi: 
«Ishonchli olimlardan olganman. Ular menga aytib berishgan», dedi. Hotam: «Ular 
kimdan olishgan?» deb so‘radi. U kishi: «Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) 
sahobalaridan», dedi. Hotam: «Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) sahobalari 
qaerdan olganlar?» dedi. U kishi: «Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam)», deb 
javob berdi. Hotam: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) kimdan olganlar?» deb 
so‘radi. U kishi: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Jabroildan (a.s.), u esa Alloh 
taolodan olgan», deb javob berdi. Shunda Hotam: «Ayt-chi, Jabroil (a.s.) Allohdan olib, 
Rasulullohga (sollallohu alayhi vasallam), Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) 
sahobalariga, sahobalar ishonchli kishilarga, ishonchli kishilar senga yetkazgan o‘sha 
ilmda dang‘illama uylari va juda ko‘p qulayliklari bo‘lgan kishilar uchun Alloh taoloning 
huzurida bundan buyukroq manzil bo‘lishi haqida biror gap eshitdingmi?» dedi. U kishi: 
«Yo‘q», deb javob qildi. Hotam: «(Bu haqda) qanday so‘z eshitgansan?» deb so‘radi. 
«Eshitdimki, kim dunyoni tark qilsa, oxiratga rag‘bat qilsa, miskinlarni sevsa va oxirat 
amallarini birinchi o‘ringa qo‘ysa, o‘sha kishi uchun Alloh huzurida buyuk maqomlar 
bordir», dedi. Shunda Hotam: «Unday bo‘lsa, bu ishing bilan sen kimga ergashding? 
Rasulullohgami (sollallohu alayhi vasallam) yoki u zotning sahobalarigami? Yo solih 
kishilargami? Yoki birinchi bo‘lib g‘isht va toshdan imorat qurgan Fir’avn va 
Namrudlargami? Ey yomonlik olimlari! Dunyoga qiziqqan johillar sizga o‘xshaganlarni 
ko‘rib: «Olim kishi shu holatda bo‘lsa, men undan yomonroq bo‘layinmi?» deydi». Keyin 
Hotam uning huzuridan chiqib ketdi. Natijada Ibn Muqotilning kasali kuchaydi. Ray 
shahri ahliga Hotam bilan Ibn Muqotil o‘rtasidagi mojaro ma’lum bo‘ldi. Shunda ular 
Hotamga: «Qazvin shahridagi Tanofusiy (ismli faqih kishi) bundan ham dabdabali 
yashaydi», deyishdi. Hotam (r.a.) esa, yo‘lga tushib, o‘sha yerga yetib bordi, uning 
huzuriga kirib: «Sizga Allohning rahmati yog‘ilsin! Men bir ajamiy kishiman. Dinimning 
boshi va namozimning kaliti bo‘lgan tahoratni menga o‘rgatishingizni xohlayman. 
Namozga qanday tahorat olishim kerak?» deb so‘radi. Tanofusiy: «Xo‘p bo‘ladi, jonim 

---