41
Məlumdur ki, rentabelliyi xarakterizə edən müxtəlif göstəriçilər arasında səbəb-nətiçə
əlaqələri mövçuddur. Buna misal olaraq, ilk növbədə əmlakın rentabelliyi ilə satışın
rentabelliyi göstəriçiləri arasındakı funksional əlaqəni göstərmək olar.
qtisadi
ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində müəssisə əmlakının rentabelliyi (R
a
), əsas və
dövriyyə kapitalının (aktivlərin) dövriyyəsi (
A
V
) və satışın rentabelliyi (R
s
) göstəriçiləri
arasında qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı düstur vasitəsi ilə nəzərdən kecirilir.
R
a
=
V
M
A
V
A
M
x
x
×
=
Bu formula müəssisənin əmlakının (aktivlərinin) rentabelliyini əks etdirməklə
təsərrüfat subyektlərinin qiymət əmələgəlmə siyasəti və istehsala xərçlərin səviyyəsi ilə
təsbit edilir. Həmin formulaya əsasən müəssisə, bazar münasibətləri şəraitində əmlakın
(aktivlərin) rentabelliyini yüksəltmək ücün iki yoldan: 1. Məhsulun (iş və xidmətlərin)
rentabellik səviyyəsi aşağı olduqda müəssisə aktivlərinin dövr sürətinin yüksəldilməsi; 2.
Müəssisənin işgüzar aktivliyi aşağı olduqda istehsal xərçlərinin azaldılması və ya satış
qiymətinin yüksəldilməsi birini secir.
Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, ümumi balans mənfəəti satılmış məhsulun (iş
və xidmətlərin) həçmindən (Q
um
), onun strukturundan (UD
i
), maya dəyərindən (M
di
), satış
qiymətindən (Q
i
) və satışla əlaqədar olmayan maliyyə nətiçələrindən (S
mn
) bilavasitə
asılıdır. Öz növbəsində, məhsul (iş və xidmət) satışının ümumi məbləği və kapitalın
dövriyyə əmsalı (Ə
kd
) əsas və dövriyyə kapitalının orta illik həçminin müəyyən
olunmasında həllediçi rola malikdir. Belə bir şəraitdə ümumi kapitalın rentabelliyi ilə
yuxarıda sadalanan göstəriçilər arasındakı funksional əlaqəni aşağıdakı düsturla əks
etdirmək olar.
R
k
=
[
]
[
]
kd
i
um
l
mn
i
i
i
um
bf
UD
Q
f
K
S
MD
Q
UD
Q
M
Я
,
,
,
,
,
,
Qeyd etmək lazımdır ki, istehsal fondlarının rentabelliyini (R
ik
) hesablamaq və
qiymətləndirmək ücün iqtisadi ədəbiyyatlarda A.D.Şeremet tərəfindən beş amilli təhlil
modeli təklif edilir və bunun təçrübədə böyük səmərə verdiyi xüsusi ifadə olunur:
42
R=
N
E
N
F
N
A
N
M
N
U
N
E
N
F
N
S
N
E
N
F
N
P
E
F
Р
+
+
+
−
=
+
−
=
+
=
+
)
(
1
1
Burada, P-balans mənfəətini, F-əsas fondların orta illik dəyərini, E-material dövriyyə
fondlarının orta qalığını, N- məhsul satışından yaranan pul gəlirini,
P
N
-satışın
rentabelliyini, (
N
E
N
F +
)-məhsulun kapital tutumunu,
N
S
-bir manatlıq məhsula düşən xərçin
mütləq məbləğini, U/N, M/N, A/N-müvafiq olaraq məhsulun əmək haqqı tutumunu,
material tutumunu və fond tutumunu göstərir. Təçrübədə bu formuladan istifadə etməklə,
(zənçirvari yerdəyişmə üsulunun köməyi ilə) həm investisiya olunmuş bütün kapitalın və
həm də istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsir dərəçəsini
hesablamaq və qiymətləndirmək mümkündür.
2.4. Mənfəət və rentabelliyin artırılması ehtiyyatlarının hesablanması
metodikası
Aparılan nəzəri və praktiki təhlildən aydındır ki, bazar münasibətləri şəraitində
mənfəət və rentabellik göstəriçiləri mühüm bir iqtisadi parametr kimi coxsaylı amillərin
təsirindən birbaşa asılıdır. Bizim fikrimizçə, bu amillər icərisində mənfəət və rentabelliyin
yüksəldilməsinə səbəb olan intensiv faktorlar (fondveriminin, materialveriminin və əmək
məhsuldarlığının yüksəldilməsi) xüsusi yer tutur. Cünki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində
müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan keyfiyyət amilləri əsas əməliyyatın-məhsul (iş və
xidmət) satışının həçminin artmasını, mənfəət əldə olunmasını və təsərrüfat subyektlərinin
rentabelli işləməsini təmin etməklə istehsal resurslarından və potensialından istifadənin
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə əlverişli şərait yaradır. Göründüyü kimi, müasir dövrdə
respublika iqtisadiyyatında yaranmış gərginliyin aradan qaldırılması, müəssisənin
kommersiya hesabı və özünümaliyyələşdirmə prinsipi əsasında fəaliyyətinin təmin
edilməsi bir sıra tədbirlərin kompleks şəkildə həyata kecirilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu
tədbirlər kompleksi sistemində iqtisadiyyatın bütün sahələrində sahibkarlığın inkişafı,
müəssisələr arasında istehsal-təsərrüfat əlaqələrinin genişləndirilməsi, xərçlərin minimuma