53
M
g
= P
g
– X
d
(2)
Qrafikə əsasən satışdan maksimum pul gəliri 20 mln.pul vahidinə, dəyişən xərclərin
məbləği isə 8 mln. pul vahidinə bərabərdir. 2- ci düsturdan istifadə etməklə marjinal
gəlirin ümumi məbləğini hesablamaq olar. (20-8=12 mln.pul vahidi)
Tərtib olunmuş qrafikə əsasən aşağıdakı proporsiyanı yazmaq olar
N: X
s
= P
g
: M
g
.
Buradan: N= P
g
⋅ X
s
M
g
Təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etdiymiz müəssisədə N=20⋅4:12=6,87 mln.pul vahidi
təşkil edir.
Natural ölcüdə satış həcminin kritik nöqtəsini hesablayarkən nəzərə almaq lazımdır
ki, sabit xərclərin marjinal gəlirə nisbəti satış həcminin kritik nöqtəsini müəyyən edən
əmsalı hesablamağa imkan verir. Bizim misalda satış həcminin kritik nöqtəsi 333 ədəd
(1000⋅4:12) təşkil edəcəkdir.
N= K ⋅ X
s
(4)
M
g
Analitk məsələlərin həlli zamanı marjinal gəlirin ümumi məbləği haqqında məlumat
olmadıqda məhsul vahidinin qiymətində marjinal gəlir stavkası (M
gd
) göstərilə bilər.
Məlum olduğu kimi M
gd
= M
g
: K=12000000 pul vahidi :1000 natural vahidi=12000 pul
vahidi. Buradan da
M
g
=K⋅ M
gd
(5)
Sabit xərclər və marcinal gəlir stavkasına əsasən satış həcminin kritik nöqtəsini
hesablamaq olar.
N=4000 min pul vahidi :12 min pul vahidi= 333 ədəd
(4) düstur maksimum satış həcminə faiz ifadəsində satış həcminin kritik nöqtəsini
hesablamağa imkan verir. Bu zaman aşağıdakı düsturu yazmaq olar:
N= X
s
: M
gd
⋅100 (6)
Bizim misalda N=4:12⋅100=33,3%
Marjinal gəlir stavkasını qiymətlə (P) udel dəyişən xərcin fərqi kimi də hesablamaq
olar.
M
gd
=P- D
x
i
(7)
54
Onda (6) düsturu aşağıdakı kimi yazmaq olar.
N= X
s
/ Pi- D
x
i
(8)
Əgər analitik qarşısında müəyyən edilmiş mənfəət məbləğini əldə etmək ücün
məhsul satışının həcmini müəyyən etmək vəzifəsi qoyulmuşdursa, onda aşağıdakı
düsturdan istifadə etmək məqsədəuyğundur.
K= X
s
+M
s
(9)
Pi- D
x
i
Əgər müəssisədə cox saylı məhsul istehsal olunursa onda həmin göstəricini dəyər
ifadəsində hesablamaq olar:
P
g
= X
s
+M
s
(10)
DU
DU
= M
g
: P
g
(11)
Analitik üsulla dəyər göstəricisində təhlükəsizlik zonasını (T
z
) müəyyən etmək ücün
aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:
T
z
= P
g
–N (12)
P
g
Natural ifadədə bir məhsul ücün həmin göstərici aşağıdakı düstur vasitəsilə
hesablana bilər:
T
z
= K-N (13)
K
Verilmiş qrafiklər və analitik hesablamalar göstərir ki, satışın zərərsiz səviyyəsi və
təhlükəsizlik zonası sabit və dəyişən xərc məbləğindən, eləcə də məhsulun qiyməti
səviyyəsindən asılıdır. Qiymətin yüksəldiyi şəraitdə sabit xərcləri örtmək ücün az məhsul
realizə edilməlidir, əksinə qiymət səviyyəsinin aşağı düşməsi şəraitində satışın zərərsiz
həcmi artır. Udel dəyişən xərclərin və sabit xərclərin artımı rentabellik astanasını artırır və
təhlükəsizlik zonasını azaldır.
Bu baxımdan hər bir müəssisə sabit xərclərin azaldılmasına calışır. Məhsul
vahidinə sabit xərc səviyyəsinin, satışın zərərsiz həcminin azalmasını və təhlükəsizlik
zonasını artırmağa imkan verən plan optimal hesab edilir.
55
Şərti rəqəmlərlə həmin problemləri nəzərdən kecirək. Fərz edək ki, məhsul
vahidinin qiyməti 20 min manatdan 19 min manata, udel dəyişən xərclər 12 min manatdan
10 min manata, sabit xərclərin məbləği 4000 mln. manatdan 3600 mln. manata, istehsalın
həcmi 1000 ədəddən 920 ədədə azalmışdır. Onda satışın yeni zərərsiz səviyyəsi aşağıdakı
kimi olacaqdır.
N= 3600 = 400 ədəd
19-10
Satışın zərərsiz səviyyəsinin dəyişməsinə təsir edən amilləri qiymətləndirək:
N
o
= 4000 = 500
20-12
N
şərti 1
= 3600 = 450
20-12
N
şərti 2
= 3600 = 514
19-12
N
1
= 3600 = 400
19-10
Buradan da, satışın zərərsizlik səviyyəsi dəyişmişdir:
1) Sabit xərc məbləğinin dəyişməsi hesabına;
450-500=-50 ədəd
2) Satış qiymətinin dəyişməsi hesabına:
514-450=+64 ədəd
3) Məhsul vahidində dəyişən xərclərin dəyişilməsi hesabına:
400-514=-114 ədəd
Yekunu: 400-500=-100 ədəd
(-50)+64+(-114)=-100 ədəd
Müəssisənin təhlükəsizlik zonasının amilli təhlili ücün aşağıdakı moduldan istifadə
etmək məqsədəuyğundur:
T
z
=K-N _ K-X
s
/ (Pi-
D
x
i) (14)
K K
T
z
o
=(1000-500)/1000=50%