Microsoft Word MÜH. En eff vY aud :>?8O. docx

---

1.Giriş.Ümumi məlumat. 
Enerji və onun əhəmiyyəti haqqında istənilən qədər söyləmək olar. 
Enerji insan həyatının və iqtisadi inkişafın ayrılmaz hissəsidir. Ümumi 
kontekstdə, “iş görmək qabiliyyəti” olaraq ifadə edilən enerji bəşəriyyət 
var olandan mövcud olmuş və insanlıq yarandığı ilk gündən enerjidən 
istifadə etmişdir. İlk enerji istifadəsinə dair nümunələr odun əldə edilməsi, 
daha sonra yerin şumlanması üçün heyvanlardan istifadə edilməsi göstərilə 
bilər. Enerjinin dəyəri artan əhali və inkişaf edən texnologiya fonunda hər 
keçən gün daha da yüksəlir. Enerji ilk növbədə gündəlik həyatın əvəzsiz 
elementidir. Evlərdə işıqlandırma sistemlərinin, qızdırıcıların, məişət 
texnikalarının fəaliyyət göstərməsi üçün enerji lazımdır.
Eyni zamanda gündəlik həyatda nəqliyyat vasitələri benzin, dizel, 
elektrik, ofislərdə avadanlıqlar isə elektrik enerjisi kimi müxtəlif mənbələr 
vasitəsilə işləyir. Enerji, həmçinin istehsal və istehlak da daxil olmaqla 
istənilən qərarın reallaşması üçün zəruri mənbə rolunu oynayır. Enerji 
dövlətlərin iqtisadi və sosial inkişafında, sosial rifahın yüksəlməsində 
əvəzsiz amildir. Onun istifadəsi və ya istehlakı, ümumiyyətlə, həyat 
səviyyəsinin indeksi kimi qəbul edilir. İqtisadi müstəvidə enerji bütün 
istehsal sistemlərinin fəaliyyət göstərməsi üçün əsas resurs rolunu oynayır. 
Ona görə də enerji gündəlik insan tələbatı daxil olmaqla, milli və 
beynəlxalq gündəmdə çox mühüm yer tutur. Enerji insan həyatının 
ayrılmaz parçası olduğu üçün dünya əhalisinin sayı və onların tələbatları 
yüksəldikcə enerjiyə tələbat da artır. 
Qlobal enerji tələbatı həm illərə görə, həm də ölkələrə görə fərqlənir: 
əhali sayı, iqtisadi inkişaf, istehsal səviyyəsi enerji istehlakında təsiri olan 
müxtəlif amillərdən bir neçəsidir. Statistikalara nəzər salsaq, enerji 
istehlakına görə ilk beşlikdə qərarlaşan Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya və 
Yaponiyanın qlobal enerji istehlakının yarıdan çoxunu təşkil etdiyini 
görərik. 
Bütün dünyada müasir dövrdə həyat fəaliyyətinin müxtəlif 
sahələrində enerjiyə qənaət edilməsi dünya səviyyəsində qlobal və prioritet 
məsələlərdən biridir.
Sənayenin və kənd təsərrüfatının sürətli inkişafı, 
əhalinin sayının artması və insanların həyat səviyyəsinin getdikcə 
yüksəlməsi, məişətdə istifadə edilən enerji işlədicilərinin sayının kəskin 
çoхalması enerji tələbatını gündən-günə artırır.
Yanacaqların təbii 

---

ehtiyatlarının azalması, müхtəlif səbəblərə görə qiymətlərinin qeyri-
stabilliyi, onların yandırılması prosesində ətraf mühitə dəyən zərər, o 
cümlədən «istiхana effekti» və s. kimi amillər müxtəlif mənbələrinin 
aхtarılmasına,
ekoloji cəhətdən daha səmərəli mənbələrinin 
araşdırılmasına,qənaətli istifadə edilməsi yollarına diqqət olunmasına aid 
tədbirləri aktuallaşmışdır.
Ümumiyyətlə, enerji dedikdə onun müхtəlif növləri başa 
düşülür.Bunlara misal olaraq meхaniki enerji,vəziyyət və ya potensial 
enerjisi, kinetik və ya hərəkət enerjisi,istilik enerjisi,maqnit 
enerjisi,kimyəvi enerji,elektrik enerjisi,şüa enerjisi və sairə göstərmək olar.
Enerjidaşıyıcılarına görə mənbələr təkcə öz fiziki anlamından əlavə 
dünyavi əlaqələrdə, iqtisadi, siyasi və digər aspektlərdə özünü büruzə verir.
Enerji hasil etmək üçün hazırda üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən və 
digər qeyri-ənənəvi mənbələrdən istifadə edilir. Bu enerji mənbələri bərpa 
olunan və bərpa olunmayanlara ayrılırlar 
2.Enerji ehtiyatları 
Enerji ehtiyatları dedikdə maddi obyektlərdə cəmləşən və insanlar 
tərəfindən istifadəsi mümkün ehtiyatlar başa düşülür. 
1. Bərpa olunan 
2. Bərpa olunmayan 
Günəşin,küləyin 
enerjisi 
yerin 
təkinin 
istilik 
enerjisi 
(geotermal),çayların enerjisi (hidroenerji) qabarma və çəkilmə dalğalarının 
enerjisi 
bərpa olunan enerji-
lərə aiddir. 
Bu mənbələrdən istifadə etdikdə, onların enerji ehtiyatı praktiki 
olaraq azalmır. Yəni təbiət tərəfindən yenidən bərpa olunur. 
Bərpa olunmayan
- enerji mənbələri isə neft, qaz, kömür, yanar 
şistlər kimi üzvi yanacaqları, o cümlədən nüvə yanacaqlarını misal 
göstərmək olar. Bu növ enerji mənbələrinin yaranması qədim dövrlərə aid 
olsada ,bərpa olunmur. Ona görə də ,istifadə edildikdə ,ehtiyatlar azalır və 
nə vaxtsa tükənməsi labüddür. Kömür dedikdə qazıntı kömürünü nəzərdə 
tuturuq, bu isə neft, təbii qaz, torf və yanar şistlər kimi üzvi yanacaqlar və 
yanar faydalı qazıntılara aid olduğundan bunlara yanar qazıntılar deyilir. 
Bilavasitə təbiətin özündən alınan enerji: 

---

1. Üzvi yanacaqların enerjisi hidroenerji, geotermal, günəş və külək 
enerjisi. 
2. İlkin enerjini xüsusi qurğularda çevirdikdən sonra alınan enerji 
bərpa olunmayan enerjidir. 
İlkin enerji mənbələrindən istifadə etməklə elektrik stansiyalarında 
elektrik enerjisi istehsal edilir. Hazırda neft, qaz, hidroenerji, kömür və 
nüvə yanacağı kimi enerji mənbələrindən daha çox istifadə edildikdə 
ekologiyamız, bir mənalı şəkildə çirklənir və sabahımız üçün təhlükəlidir. 
Bu baxımdan ənənəvi enerji mənbələri alternativ enerji mənbələri ilə əvəz 
edilməsi vacibliyi dünya qarşısında məsələ qoyulur. Bu baxımdan 
statistikaya baxsaq son illərin nəticəsi olaraq alternativ enerji mənbələrinin 
istifadəsinin sürətlə artdığını görə bilərik.Məsələn,ümumi enerji 
istehlakında neftin payı 2019-cu ildə 33 faiz olmasına baxmayaraq, 2020-
ci ildə 31,3 faizə enmişdir. Bərpa olunan enerji mənbələrinin payı isə 2019-
cu ildə 5 faiz, 2020-ci ildə isə 5,7 faiz təşkil etmişdir. 
Mineral yanacaq növlərinin milyonlarla il əvvəl mövcud olmuş 
bitkilərdən, heyvanlardan və mikroorqanizmlərdən əmələ gəldiyi barədə 
fərziyyələr mövcuddur. Mineral yanacaq növlərinin ümumi istehlakdakı 
payı 1970-ci illərlə müqayisədə nisbətən azalsa da, hələ də bu enerji 
mənbələri qlobal enerji istehlakında mühüm yer tutur.
1970-ci illərlə müqayisədə son illərdə neftə 2,12 dəfə, kömürə 2,67 
dəfə, təbii qaza isə 4,33 dəfə tələbat artmışdır. Mineral yanacaq növləri 
tarix boyu istehsalın əsas hərəkətverici qüvvəsi olub. Elektrik enerjisi 
istehsalı, məişətdə istiliyin təmini, qlobal və lokal miqyasda daşımalarda 
nəqliyyat vasitələrinin, təyyarələrin hərəkətə gəlməsi üçün neft, qaz kimi 
karbon əsaslı enerji mənbələri mühüm rol oynayır. Həmçinin bu yanacaq 
növləri güclü enerji mənbəyi kimi vahid başına daha yüksək miqdarda 
enerji yarada bilir, ucuz enerji mənbəyi sayılırlar. Bu enerji mənbələrinin 
daşınması, idxal və ixracı asan başa gəlir və bu sahədə uzun illərə dayanan 
təcrübə, habelə infrastruktur mövcud olduğu üçün mineral yanacaq növləri 
enerji istehlakçıları və istehsalçıları üçün “bilinən yol” hesab edilir. 
Mineral yanacaq növləri vəd etdiyi üstünlüklərə baxmayaraq, ondan 
intensiv istifadə müəyyən problemlər yaradır.

---

Mineral yanacaq növlərindən intensiv istifadənin yaratdığı digər 
böyük problem ətraf mühitə vurulan zərərlə bağlıdır. İlk növbədə mineral 
yanacaq növlərinin hasilatı prosesində yerin ekoloji landşaftı pozulur, 
meşələr qırılır, eyni zamanda neft-qaz və kömürlə çirkləndirilmiş 
torpaqların bərpası çətin və uzun illər tələb edəcək dərəcədə korlanır. 
Torpaqların deqradasiyası nəticəsində torpaqdakı canlılar məhv olur, 
həmçinin bitki örtüyünün məhv olması nəticəsində insan və heyvanların 
qida təminatı çətinləşir. İkinci olaraq, mineral yanacaq növlərinin intensiv 
istifadəsi su hövzələri və yeraltı sular üçün təhlükə yaradır. Hasilatı və 
nəqli zamanı sızma halları olduqda neftin tərkibindəki zəhərli maddələr 
içməli su mənbələrini, təbii su hövzələrini çirkləndirir.
Digər ekoloji təhdid dünya okeanında turşuluğun miqdarının 
artmasıdır. Belə ki, mineral yanacaq növlərinin yandırılması nəticəsində 
karbon qazı okeanlar tərəfindən udularaq onun pH dəyərini dəyişdirir, 
okeanda turşuluğun artmasına səbəb olur. Son 150 ildə okean turşuluğunun 
səviyyəsi 30 faiz artmışdır ki, bu da balıqçılıq və turizm kimi sahələr başda 
olmaqla iqtisadiyyat üçün təhlükədir. 
3. Bərpa olunmayan enerji ehtiyyatları 
Neft.
Məlumdur ki bərpa olunmayan enerji ehtiyyatlarına 
neft,qaz,daş kömür,torf,yanar şist və s. Göstərmək olar. Bunlar klassik 
enerji ehtiyatları olub elektrik stansiyalarında və yaxud istilik elektrik 
stansiyalarında müxtəlif qurğu və avadanlıqlar vasitəsilə bizə gərək olan 
enerji növünə çevrilərək tələbatımızı təmin edən yanacaq növləridir. 
Ümumi şəkildə neftin elementar tərkibi 
karbon(84-
87%),hidrogen(11-15%),oksigen(0.05-0.35%) nadir hallarda 0.7 % faiz 
kükürd və azotdan ibarətdir (kükürd 0.001-5.3 % qədər) (azot 0.001-1.8 % 
ola 
bilər). 
Neft 
külünün 
tərkibi 
kalsium,maqnezium,dəmir,aliminium,silisium, 
vanadium,natriumkimi 
elementlərdən ibarətdir. Neft yer səthindən çıxarıldıqda həll olunmuş halda 
olan qazlar neftdən ayrılır,neft qazının 90% çoxu metandan 
ibarətdir.Tərkibində kükürdün miqdarı 0.5% qədər olan neftlər az kükürdlü 

---

0-2% faizə qədər olan neftlər kükürdlü 2% dən çox olan neftlər isə çox 
kükürdlü neftlər adlanır.Neftin xassələri onun təkibindən asılıdır.Onun 
sıxlıq,özlülük ,istilik ötürmə qabiliyyatləri, alovlanma temperaturu,həll 
olma qabiliyyəti kimi gərəkli xassələri vardır.
Elektrik enerjisi istehsalında təbii yanacaq kimi kömür təbii qazla 
yanaşı neftin emal məhsullarından olan mazutdan və dizel yanacağından 
istifadə olunur.Neft həmçinin kimyəvi xammaldır.Neftdən yüksək oktanlı 
benzinlər etilen,propilen kimi doymamış karbohidrogenlər benzol,toliol və 
s aromatik karbohidrogenlər kimi məhsullar alınır.Neft dünya enerjisi 
balansında kömürdən sonra 2-ci yeri tutur.
Qaz
. Qaz yanacaqları yanar və yanmayan qazların mexaniki 
qarışımından ibarətdir.Təbii qazın tərkibi metan,etan,propan,butan və 
s.olur.Həmçinin karbohidrogenlərdən və az miqdarda azotdan ibarətdir. 
Müxtəlif yataqlardan hasil edilən qazın elementar tərkibi və yanma istiliyi 
müxtəlifdir .
Kömür.
Kömür həm ehtiyyatlarına həm də istehsal sahəsinə görə 
dünyada 1-ci yer tutur.Kömürün daş kömür,qonur kömür və antrasit kimi 
növləri vardır.Bitki mənşəllidir tərkibində karbonun miqdarı yer qabığının 
yüksək təzyiq və temperaturu nəticəsində parçalanma məhsullarının 
dəyişməsindən əmələ gəlir. Tərkibində 75-97% karbon 0.5-0.4% kükürd 
,1.5 % qədər azot 1.5-5.7 hidrogen, 1.5-15 qədər oksigen vardır,uçucu 
maddələrin miqdarı 4.5-2 % qədər olur .Hazırda dünyanın 75 ölkəsində 
kömür ehtiyyatları aşkar edilmişdir.
Torf.
Torf bataqlıq şəraitində bitki qalığlarının natamam 
çürünməsinin nəticəsi olaraq əmələ gəlir. Tərkibində karbonun miqdarı 50-
60% yanma istiliyi aşağı olub 11100-13100 kC/kq arasindadır.Kömürə 
nisbətən küllülüyə və nəmliyə malikdir. Torfun sənaye əhəmiyyəti yerli 
yanacaq növlərindən biri olması ilə müəyyən edilir getdikcə ondan daha 
çox üzvi gübrə, istilik keçirməyən material kimi istifadə olunur.
Yanar şistlər.
Yanar şistlər bitki mənşəlidir onun tərkibi 10-15 
faizdən 80 faizə qədər üzvi maddələrdən təşkil olunmuşdur. Yanar 

---

şistlərdən yanacaq və kimyəvi xammal kimi istifadə olunur. Yanar şistlər 
Azərbaycanda 50 dən çox mənbə olaraq aşkar olunub. Bunlardan ,İsmayıllı 
,Quba Şamaxı, Qobustan, Abşeron rayonlarında və s.tapılmışdır.
Nüvə yanacaqları.
Nüvə daxili emerjinin ayrılması ilə müşahidə olunur. 
Nüvələrin bölünməsi və ya sintezi reaksiyalarını həyata keçirdikdə istilik 
enerjisi almaq üçün istifadə edilən maddələr nüvə yanacaqları adlanır. 
Təbii hallarda tapılan nüvə yanacağı uran və toriumdur.Uran və toriumu 
şərti olaraq nüvə yanacağı adlandırırlar. Torium perespektiv nüvə 
yanacağı hesab edilir. Yer qabığında kütləcə miqdarı 8 10
-4
,dəniz 
sularında 4 10
-8
, şirin sularda isə 3 10
-7
% ola bilir. Toriumun 120-dən 
çox mineral olan məhsulu məlumdur, əsas mineralı monasitdir
.
4.Bərpa olunan enerji ehtiyyatları. 
Alternativ enerji mənbələri, artan enerji istehlakı fonunda bərpa 
edilməyən enerji mənbələrinin həm məhdudluğu, həm də ətraf mühit və 
insan sağlamlığı üçün yaratdığı təhlükə baxımından ehtiyac olan
alternativ mənbələrin tapılmasını labüdləşdirir. 
Alternativ enerji mənbələri, tükənməyən enerji mənbəyi sayılmaqla, ətraf 
mühitə zərər vurmaması, enerji diversifikasiyası və ən nəhayət, enerji 
təhlükəsizliyinin təmini baxımından önəm ifadə edir. Bərpa olunan enerji 
təbiətdə mövcud olan və təbiətin daimi olaraq istehsal edə biləcəyi 
ehtiyatlar vasitəsilə əldə edilə bilən enerjidir. Ümumiyyətlə, bərpa olunan 
enerji mənbələri, enerji mənbəyindən alınan enerji ilə eyni miqdarda və 
ya mənbənin tükənmə sürətindən daha sürətli özünü yeniləyə bilən enerji 
kimi müəyyən edilə bilər. 
Alternativ enerji mənbələri şərti olaraq 5 yerə bölünə bilər: hidroenerji, 
bioenerji, geotermal enerji, günəş enerjisi, külək enerjisi.
4.1.Hidroenerji. 
Hidroenerji ən yetkin və ən böyük bərpa olunan enerji mənbəyidir. 
Hələ iki min il əvvəl qədim yunanlar taxıl üyüdülməsi üçün 
hidroenerjidən istifadə edirdilər. Hazırda isə ən sərfəli enerji növlərindən 
biridir. Hidroenerji dedikdə sudan enerjinin əldə edilməsi nəzərdə tutulur.

---

Hidroenerji dedikdə nəm də çayların enerjisi başa düşülür . Hər bir çay 
müəyyən hidroenerji ehtiyyatına malikdir. Yer kürəsində ki, çayların 
hidroenerji ehtiyyatlarına və ya hidroenerji potensialına malik olan 
ehtiyatlardan təşkil olunmuşdur . Hidroenerji ehtiyyatları təbiətdə su 
dövranı ilə ələqədardır. Su dövranı yerlə günəş radiasiyasının və ağırlıq 
qüvvəsinin təsiri nəticəsində suyun fasiləsiz yer dəyişməsidir. Çayların 
hidroenerji ehtiyyatları onların orta illik su axını ilə xarakterizə 
edilir.Dünyanın hidroenerji ehtiyatı olduqca böyükdür. Ümumiyyətlə 
hidroenerji ehtiyyatları dedikdə onlarin nəzəri,texniki və iqtisadi 
hidroenerji ehtiyyatı potensialı nəzərdə tutulur. Dünyanın nəzəri hidro 
enerji potensiali çayların mövsümü və illik sərflərinin dəyişməsi qurulacaq 
bəndlərin sayı su anbarları və s. nəzərdə tutulur.
Texniki hidroenerji potensialı iqtisadi cəhətdən əlverisli hidroenerji 
ehtiyyatıdır. Çayların su ehtiyyatlarından səmərəli istifadə etmək və axını 
təmizləmək məqsədi ilə onların üzərində bəndlər qurulur su anbarları 
yaradılır və su elektrik stansiyaları tikilir . Su elektrik stansiyaları 
hidrotexniki qurğular vasitəsilə elektrik enerjisi hasil edir. Yer kürəsinin 
çayları üzərində tikilən su elektrik stansiyaları istehsal edilən elektrik 
enerjisinin böyük gücünü təşkil edir.
Ən yüksək hidroenerji istehsalına Çində, ondan sonra isə Şimali Amerika 
və Amazon çayı hövzəsində təsadüf edilir. Şübhəsiz ki, burada əsas faktor 
böyük hidropotensialın– yəni su hövzələrinin çoxluğudur.
4.2.Günəş enerjisi ehtiyyatı 
Günəş enerjisi Günəşin nüvəsindəki hidrogen qazının heliuma 
çevrilməsi nəticəsində yaranan və birbaşa Günəşin işığından əldə edilən 
enerji mənbəyidir. Günəş enerjisində istifadə ilə bağlı araşdırmalar 
xüsusilə 1970-ci illərdən etibarən aktuallıq qazanmağa başlamışdır. Günəş 
enerjisi tükənməz və güclü enerji mənbəyi olsa da, dünyanın hər yerində 
eyni miqdarda əldə edilə bilmir. Belə ki, günəş enerjisinin əldə edilməsi 
üçün infrastrukturun bol günəş alan ölkələrdə və ya ərazilərdə 

---

quraşdırılması enerjinin səmərəli formada əldə edilməsinə imkan verə 
bilər. Günəş enerjisi istilik, işıq və enerji istehsal etmək üçün istifadə edilir.
Günəş yerə ən yaxın ulduz olub,günəş sisteminin mərkəzi cismidir. 
O tükənməz və ekoloji cəhətdən təmiz ,nəhəng enerji mənbəyidir. 
Təbiətdəki bütün inkişaf prosesi günəşlə ələqədardır. 
Günəşin tərkibi 82% hidrogen, 17% helium və 1% başqa elementlərdən 
ibarətdir.Onun daxilində başqa ulduzlarda olduğu kimi nüvə reaksiyası 
gedir. Bu reaksiyalardan ayrılan külli miqdarda enerji 4 protonun 
birləşərək nüvəsinin əmələ gəlməsi nəticəsində yaranır. Günəşin daxilində 
tempratur 15-20 milyon dərəcə Kelvinə çatır və saniyədə 3,8×10(33) 
Erq(3,8×10(23)kW). Günəş görünən və görünməyən şüalar yayır. Onun 
istilik və işıq şüalandırması günəş radiasiyası adlanır. Günəş radiasiyası 
dedikdə onun elektromaqnit və korpuskulyar şüalanması başa düşülür. 
Sözsüzki radiasiya dedikdə atmosfərdə səpələnən radiasiya nəzərdə tutulur 
. Radiasiya düz və ümumi ola bilər.
Günəş enerjisindən istilik və elektrik enerjisi günəş energetika 
qurğularında hasil edilir. Günəşdən yer kürəsinə külli miqdarda enerji 
gəlsədə onun sıxlığının az olması bu enerjidən istifadəji çətinləşdirir. Bu 
günəşin şüalanma enerjisi ilin fəsillərindən, sutkanın saatlarından, hava 
şəraitindən və s. Başqa hallardan asılıdı. Buda sözsüzki günəşdən enerjinin 
alınması üçün müntəzəmliyi pozur. Günəş enerjisini bir başa elektrik 
enerjisinə çevirən elektrik stansiyalarının əsas işci elementinin 
hazırlanması üçün yüksək səmərələliyə malik texnolagiyalar tətbiq edilir. 
Onların faydalı iş əmsalı 12-14% təşkil edir.
Günəşin elektrik enerjisindən istifadə edilməsi,onu xarakterizə edən 
göstəricilərdən biri verilən ərazidə günəşli saatların miqdarıdır. Günəş 
elektrik stansiyalarının işinin səmərələliyi iqlim şəraitindən və coğrafi 
mövqedən asılıdır. 1 il ərzində 1m(2) yer səthinə düşən günəş enerjisinin 
miqdarı ABŞ da 1500-2000kvsaat Rusyada 800-1600 kvsaat Fransada 
1200-1400kv saat çin 1800- 2000 kvsaat təşkil edir.
Yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe və iqlim şəraiti dünyanın inkisaf 
etmiş olkələrində oldugu kimi Azerbaycanda da ekoloji cəhətdən təmiz 
günəş radiasiyasından istilik və elektrik enerjisi almaq məqsədilə geniş 
tədbirlər görülür. 

---

Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə 
dövlət proqramından uyğun olaraq 2005-2007 illərdə Abşeron 
yarımadası,Mil Muğan düzənliklərində ,Naxçıvan muxtar respublikasi 
ərazisində binaların qizdirilması və isti su təchizatı ucun gunəs 
kollektorlarının tətbiqi yəni elmi potensialın istifadə edilməsi,artırılması 
foto elementlərdən faydalı şəkildə istifadə olunması həyata keçirilmişdir. 
Hazırda Azərbaycanda günəş enerjisindən istifadə səmərəliliyi 
artırılmaqdadır. 
4.3.Külək enerjisi ehtiyatı 
Külək enerjisi Yer səthinin qeyri bərabər qızması nəticəsində 
müxtəlif təzyiqli sahələr yaradır . Havanın yüksək təzyiqli sahələrindən 
alçaq təzyiqli sahələrə doğru üfüqi istiqamətdə hərəkətinə külək deyilir. 
Küləyi xarakterizə edən əsas göstəricilər onun istiqaməti və 
sürətidir.Küləyin sürəti m/san, km/saat ifadə olunur. Külək enerjisindən 
istifadə çox qədim zamanlardan bəllidir.
Eramızdan əvvəl 1-2 ci əsrlərdə Misirdə tikilmiş baraban tipli yel 
dəyirmanından istifadə etmişlər .
7 ci əsrdə İranda tikilən yel dəyirmanı daha mükəmməl olmuşdur.
8-9 cu əsrlərdə Rusiyada və avropanın bir çox ölkələrində Danimarkada 
hollandiyada və ingiltərədə külək enerjisindən istifadə geniş yayılmışdır.
Azərbaycanda hələ orta əsrlərdən yel dəyirmanından istifadə olunmuşdur . 
Bu dəyirmanlardan 1920 ci illərdə düzən rayonlarda o cümlədən Abşeron 
yarımadasinda külək enerjisindən istifadə olunmuşdur. 
Sonradan külək enerjisindən elektrik enerjisi kimi istifadə etmək üçün 
külək energetika qurğularından istifadə olunmuşdur. 

---

Külək-energetika qurğusu külək mühərrikindən, işçi maşından, 
akkumulyasiya qurğusundan , ehtiyat mühərrikdən, 
iş rejimini avtomatik idarə edən və tənzimləyən sistemdən ibarətdir. 
Külək mühərriki (şəkil) küləyin kinetik enerjisini mexaniki enerjiyə-
valın firlanma enerjisinə çevirir. Mexaniki enerji reduktorlar (2,5) 
vasitəsilə işçi maşına (6) ötürülür. İşçi maşın nasos, kompressor və ya 
elektrik generatoru ola bilər. 
Akkumulyasiya qurğusu kimi su ilə doldurulan tutumdan, 
elektrokimyəvi akkumlyatorlar batareyasından istifadə edilir. 
Ehtiyat mühərrikindən (adətən, daxiliyanma mühərriki) küləksiz və ya 
küləyin sürəti az olan hallarda qoşulur. 
Avtomatik idarəetmə və tənzimləmə sistemi küləyin və enerji tələb 
edən yükün rejimindən asılı olaraq,külək mühərrikinin qoşulması və 
dayandırılması, külək-energetika qurğusunun əsas elementlərinin işinə 
nəzarət etmək və s. ücündür. 
Külək-energetika qurğuları 
külək mexaniki
və
külək-elektrik
-
qurğularına ayrılır. 
Külək-mexaniki qurğularından su çəkmək, dən üyütmək, suvarma və 
s-də, külək-elektrik qurğularından isə elektrik enerjisi hasil etmək üçün 
istifadə edilir. 

---

Külək-energetika qurğuları kompleks proseslərdə də (həm mexaniki 
prosesləri həyata keçirmək, həm dəelektrik enerjisi hasil etmək üçün) 
tətbiq edilir. 
Külək-energetika qurğularının əsas elementi külək mühərrikidir. 
Külək mühərriklərində külək axını enerjisini qəbul edən və onu mexaniki 
enerjiyə (valın fırlanma enerjisinə) çevirən işçi hissə kimi rotor, kürəkli 
baraban, külək çarxı və s. tətbiq edilir. 
İşçi hissənin tipindən asılı olaraq, rotorlu (karuselli), barabanlı və 
qanadlı külək mühərriklərivardır.Bunlardan ən geniş yayılanı qanadlı və 
s. külək mühərrikləridir. Bu tip külək mühərriklərində külək çarxının oxu 
küləyin istiqamətinə nəzərən üfüqi və paralel yerləşir. Qanadlı külək 
mühərriklərinin külək enerjisindən istifadə əmsalı digər növkülək 
mühərriklərinə nisbətən daha yüksəkdir.(~0.48-ə qədərdir). Külək çarxı 
olan mühərriklər əsasən aşağıdakı hissələrdən-fırlanma enerjisinin şaquli 
vala (4) ötürən başlıq hissədən, külək çarxını külək istiqamətinə yönəldən 
şaquli müstəvidən (quyruq və ya vindroz (3), aşağı (5) və yuxarı (2) 
reduktorlarından ibarətdir. 
Külək mühərrikləri külək çarxının qanadlarının (kürəklərinin) sayına 
görə 
cəldhərəkətli
(4-dən az qanad), 
ortahərəkətli
(4+8 qanad) və 
yavaşhərəkətli
(8-dən çox qanad) olur. 
Şəkildə cəldhərəkətli və yavaşhərəkətli külək çarxının prinsipial sxemi 
göstərilmişdir. 
Şəkil 82.
Cəldhərəkətli və ya yavaşhərəkətli külək çarxı 

---

a) cəldhərəkətli külək çarxı; 
1-külək çarxının toru, 2-ucluq, 3-kürək, 4-diyircəkli yastıqlar,5-
tənzimləyicinin yükləri 
b)yavaş mühərrikli külək çarxı; 
1-külək çarxı, 2-kürək,3-karkas. 
Müxtəlif ölkələrdə hazırlanan külək mühərrikləri çarxlarının diametri 
30-100 m arasında olur. Külək çarxının diametrinin böyük 
götürülməsində məqsəd bir aqreqatdan böyük güc əldə etməkdir. 
Aparilan tədqiqatlara əsaslanaraq Qobustanın ərazisində ümumi gucu 30 
MWatt olan elektrik stansiyası quraşdırılmışdır.2005-2006 cı illərdə bu 
stansiyanın gücü 2.5 MWatt olan 12 külək energetika qurğusundan ibarət 
olan külək elektrik stansiyası quraşdırılmışdır . Azərbaycan ərazisində 
külək enerjisindən istifadə və külək enerjisindən yararlanmağı inkişaf 
etdirmək gələcək üçün daha çox nəzərdə tutulmuşdur. 
4.4.Geotermal enerji 
Geotermal enerji radioaktiv parçalanma və qravitasiya gücünün təsiri 
nəticəsində yaranan Yerin daxili istiliyindən əldə edilən enerjidir. İstilik 
və elektrik enerjisi kimi istifadə oluna bilən geotermal enerji bərpa 
olunan, ucuz, etibarlı, ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbəyidir. Bu enerji 
növü davamlı olması və külək, yağış, günəş kimi meteoroloji şəraitdən 
asılı olmaması baxımından üstündür. Geotermal enerji daha çox tektonik 
ölkələrdə – qeyzer və isti bulaqların yayıldığı ərazilərdə böyük potensiala 
malikdir. Məsələn, Yeni Zelandiyada təbii qeyzerlər geotermal enerji 
mənbəyi kimi evlərin, istixanaların və fermaların qızdırılmasında, 
həmçinin ağac və xammalın qurudulmasında istifadə edilir. Digər 
ölkələrdən, məsələn, İslandiya evlərin istiliklə təmin edilməsində 
vulkanik fəaliyyətlərdən yaranmış ərimiş qaya və maqma ehtiyatlarından 
istifadə edir.
Geotermal enerji Günəşin enerjisi istiliyi ilə Yer qabığında torpağin 
fəal qatının temperaturunun gündəlik dəyişməsi nəticəsi olaraq enerji 
mənbəyinə çevrilməsi ilə yaranır. Yerin daxilində istilik mənbəyinin 

---

geotermal enerjinin olması dərinlik artdıqca temperaturun artması ilə 
dəyişir. Yaranan istilik selinin çox hissəsi radiogen mənşəlidir. Yəni 
yerdə olan radioaktiv elementlərin parçalanması nəticəsində yaranır .
Yer qabığında sabit temperatur zonasından hər 100 m dərinliyə müvafiq 
tempratur artımı 3
0
C dir. Bu 
geotermik qradient
adlanır.
Tektonik aktivliklə əlaqədar müxtəlif yerli anomaliyalardan, həmçinin 
süxurların istilik keçiriciliyindən , yeraltı suların dövranından ,Yer 
qabığında baş verən müxtəlif kimyəvi reaksiyalardan və.s –dən asılı 
olaraq bu qiymət dəyişir. 
Cədvəl 16 
Dərinlik, km 
Temperatur ,
0
C 
50 
700-800 
100 
900-1300 
500 
1500-2000 
1000 
1700-2500 
2900(nüvənin 
sərhəddi) 
2000-4700 
6731(yerin mərkəzi) 
2200-5000 
Yer qabığında sabit temperatur zonasından dərinliyə getdikdə 
temperaturun 1
0
C dəyişməsinə uyğun gələn şaquli məsafə 
geotermal pillə
adlanır. Geotermik pillə müxtəlif yerlərdə və dərinliklərdə müxtəlif 
qiymərlərdə (5m150m) dəyişir və orta hesabla 30-40 metrə bərabər olur.
Maqma mənbələrindən (yer qabığinda və ya üst mantiyada əmələ gələn 
maye kütləsi) lavanın, isti qazların su buxarların və suxur qırıntılarının 
çatlar və yarıqlar şəklində yer səthinin üzərinə çıxması 
vulkan 
püskurməsi
adlanır. Püskürmə sırasında lavanın temperaturu 800-1200
0
C 
arasında olur . Geotermal enerji mənbəyinin potensial ehtiyyatı hər 1 km 
dərinliyə uyğun gələn temperatur dəyişməsi ilə müəyyən edilir.
Geotermal qradientə görə geotermal rayonlar belə fərqlənir
1.Hipertermik rayonlar(tempratur 80 C/km) 
2. Yarımtermik rayonlar (40-80 C/km)

---

3. Normal rayonlar (40 C/km)
Geotermal enerji mənbəyi 2 yerə ayrılır
1-
Təbii enerji daşıyıcılarının yeraltı hövzələri qaynar sular, buxar 
termal mənbələr
2- 
Su buxarı qarışığı.
Suyun, buxarın və su-buxar qarışığının temperaturundan asılı olaraq 
geotermal mənbələri alçaq orta temperaturlu (130-150
0
C) və yüksək 
temperaturlu (150
0
C-dən çox) mənbələrə ayrılır.
Yer qabığının 20
0
C və daha yüksək temperaturlu suları 
termal sular
adlanır. Termal sular isti bulaqlar, qeyzer və buxar şırnaqları şəklində 
təsadüf edilir.
4.5.Bioenerji.
Bioenerji əhalinin bioloji həyatını idarə etmək, tənzimləmək, izləmək 
və onu hökumətin inkişaf müdaxilələrinə müzakirə predmeti olaraq əlavə 
etmək məqsədi daşıyan enerji formalarını nəzərdə tutur. Bioenerji bitkilər, 
odun, məhsul qalıqları və heyvan tullantıları kimi üzvi maddələrdən əldə 
edilən enerjidir. Bu enerji asanlıqla əldə oluna, saxlana və istifadə oluna 
bilir. Həmçinin bu enerji növü əlçatanlıq baxımından digər enerji 
növlərindən üstün hesab oluna bilər: çünki dünyanın, demək olar ki, 
enerjiyə ehtiyac duyulan hər yerində bu qalıqlara rast gəlinir. Bioenerji 
texnologiyaları bərpa olunan biokütlə yanacaqlarını mineral yanacaqlarda 
tətbiq olunan proseslərə bənzər şəkildə istilik və elektrik enerjisinə 
çevirir. 2019-cu ildə istehsal edilən bioenerjinin 8%-i maye 
bioyanacaqların, 5%-i məişət və sənaye tullantılarının, 2%-i isə bioqazın 
payına düşüb. Bioenerji istehsalında Asiya və Afrika ön sıralarda 
qərarlaşır. Bu bərpa olunan enerji növü Braziliya, Hindistan və Çin kimi 
tələbatları sürətli şəkildə artan ölkələrdə enerji təchizatını artırmaq üçün 
əhəmiyyətli potensiala malikdir. Bioenerji sənayedə, nəqliyyatda, elektrik 
enerjisi təminatında istifadə edilir. İqtisadi əhəmiyyəti müqayisə 

---

edildikdə bioenerji təkbaşına enerji tələbatının qarşılanmasında 
yetərsizliyi və yüksək xərci qeyd edilməlidir. 
Geniş torpaq ehtiyacına və torpaqdan asılılığı səbəbi ilə potensial 
məhdudluğuna görə bioenerji yüksək alternativ dəyərə malikdir: çünki 
müəyyən ərazidən bioenerji əldə edilməsi ilə yanaşı kənd təsərrüfatı 
məhsulları əkilə, binalar tikilə və ya günəş panelləri quraşdırıla bilər. 
5.Elektrik və istilik istehsalı 
5.1.Azərbaycanda elektroenergetikanon inkişaf tarixi 
Azərbaycanda ilk su-elektrik stansiyası 1890-cı ildə Gədəbəydə 
(Qalakənddə) o vaxt fəaliyyət göstərən Siemens qardaşlarının mis əritmə 
zavodunun elektrik stansiyasına olan tələbatını ödəmək üçün 
yaradılmışdır. İlk hidroaqreqatdan ibarət olan bu stansiyanın ümumi gücü 
77 kvatt təşkil edirdi.
İlk istilik elektrik stansiyası 1901-ci ildə Bakıda Bayıl qəsəbəsində işə 
salınmışdır və sonralar bu mərkəz DRES adlanmışdır. Krasin adına DRES 
1915-1917-ci illərdə Rusiyada ən böyük stansiyalardan biri idi.
Artıq 1935-ci ildə elektrik stansiyalarının ümumi gücü 176.6 mvt, hasil 
edilən elektrik enerjisinin miqdarı isə 937 milyon kvt/saat təşkil edirdi.
1941-ci ilin fevralında Azərbaycanda ilk istilik elektrik mərkəzi – 1 
nömrəli Sumqayıt elektrik mərkəzinin 1-ci bloku istismara verildi. Lakin 
2-ci Dünya müharibəsinin başlamasına görə bu tikinti müvəqqəti olaraq 
dayandırıldı. 1962-ci ildə həmin aqreqatın tikintisi sona çatdırıldı.
1954-cü ildə Kür çayı üzərində gücü 359 mvt olan Mingəçevir su-elektrik 
stansiyası, 1957-ci ildə isə Varvara su-elektrik stansiyası istismara verildi. 
Mingəçevir su qovşağı kompleksinə daxil olan bu stansiyanın gücü 16.5 
mvatt idi.
1959-cu ildə Əli Bayramlı şəhərində ilk dəfə Avropada açıq tipli Əli 
Bayramlı DRES tikilməyə başlandı. 1968-ci ildə istismara verildi.
1962-ci ildə Azərenerji idarəsinin bazasında Azərbaycan respublikası baş 
energetika və elektrikləşdirmə idarəsi yaradıldı. 

---

5.2. Elektrik enerjisinin istehsalı və istehlakı 
Külli miqdarda elektrik enerjisinin hasil edilməsi uzaq məsafələrə 
ötürülməsi və işlədicilər arasında paylaşdırılması problemləri ilə məşğul 
olan elektrik sahəsi 
elektroenergetika 
adlanır.
Təbii enerji ehtiyatlarını (yanacağı) elektrik enerjisinə çevirmək üçün 
istifadə olunan enerji qurğu və avadanlıqlar toplusuna 
elektrik stansiyası
deyilir. 
Elektrik stansiyaları birinci növbədə enerjinin növü və istehsalına görə bir-
birindən fərqlənir və eyni zamanda ilkin yanacağın növünə görə fərqlənirlər. 
İlkin yanacağın növünə görə elektrik stansiyaları su elektrik stansiyalarına 
(SES), istilik elektrik mərkəzləri (İEM), atom elektrik stansiyalarına və 
başqa alternativ enerji ehtiyatlarından istifadə olunan kiçik güclü elektrik 
stansiyalarına ayrılır.
Elektrik stansiyalarını elektrik işlədicilərə birləşdirən elektrik veriliş 
xətlərindən, yarım stansiyalardan paylayıcı və çevirici məntəqələrdən ibarət 
kompleks 
elektrik şəbəkələri 
adlanır.
Hər bir elektrik şəbəkəsi onun elektrotexniki avadanlıq elementlərindən 
hesablandığı nominal gərginliklə xarakterizə olunur. Öz aralarında və 
elektrik enerjisi işlədiciləri ilə elektrik veriliş xətləri vasitəsiylə 
əlaqələndirilmiş elektrik stansiyaları birliyi energetika sistemi adlanır. 
Energetika sisteminə elektrik stansiyaları, elektrik və istilik şəbəkələri, 
elektrik verilişi xətləri, yardımçı stansiyalar, elektrik və istilik qəbul 
ediciləri daxildir. 
Ölkənin bütün ərazisini (və ya xeyli hissəsini) əhatə edən energetika 
sistemləri birliyi 
vahid energetika sistemi
adlanır.
5.3.İstilik elektrik stansiyalarının təsnifatı. 
Üzvi və ya nüvə yanacaqlarından istifadə etməklə hasil edilən sənaye 
müəssəsinə istilik elektrik stansiyası deyilir(İES).Üzvi yanacağın yanması 
və ya atomların parçalanması və yaxudda yanması nəticəsində alinan istilik 
işçi cismə ötürülür və isçi cismin istilik enerjisi istilim mühəriklərində 
mexaniki enerjiyə,fırlanma enerjisinə elektrik generatorlarinda isə 
məxaniki enerji elektrik enerjisinə çevrilir. 

---

Yanacağın 
kimyəvi
enerjisi
İşçi cismin
istilik
enerjisi
mexaniki
enerjisi
elektrik
enerjisi
1
2
3
Şəkil. İES-də enerji çevrilməsinin sxemi. 
1)Buxar qazanı və ya qaz turbin qurğusunun yanma kamerası(nüvə 
reaktoru ve buxar generatoru)
2)İstilik mühərrik,buxar və ya qaz turbini
3)Elektrik generatoru
Üzvi yanacağın kimyəvi enerjisindən istifadə etməklə istilik elektrik 
stansiyaların təsnifatı bir sıra əlamətlərinə görə fərqlənir: 
1) istifadə edilən yanacağın növünə görə
2)elektrik generatorunun rotorunu hərəkətə gətirən əsas mühərrikin növunə 
görə 
3)buxarın başlanğıc təzyiqinə görə
4) xidmət rayonunun və istəhlakçıların xarakterinə görə
5)istehsal etdiyi enerjinin növünə görə
İstifadə edilən yanacağın növünə görə İES-in bərk,maye və qaz yanacağı 
ilə işləyən tipləri vardır.İES-də yanacağın hər iki və ya üçündən də istifadə 
oluna bilər .
Əsas mühərrikin tipinə gorə İES-lər buxar turbinli ,qaz turbinli və dizel 
tipinə ayrılır. Buxarin başlanğıc təzyiqinə görə isə aşağı və orta 
təzyiqli(4MPa-la qədər) və daha yüksək təzyiqli (14MPa-la qədər ) böhran 
təzyiqinə qədər (22MPa- la qədər) və böhrən təzyiqindən yuxarı (22MPa 
yuxarı). 
İstehsal etdiyi enerjinin növünə görə İES-in aşağıdakı növləri vardır.
1)Yalnız elektrik enerji istehsal edən elektrik stansiyaları(KES)
2)Elektrik enerjisi ilə yanaşı istilik enerjisi istehsal edən istilik elektrik 
stansiyaları və yaxud istilik elektrik mərkəzləri Hazırda buxar turbinli İES 
lər daha çox yayılmışdır belə İES-lərdə hər birinin gücü 
160,200,300,500,800və1200 MWt olan enerji blokları ilə işləyir. 

---

6.YANACAQLARIN TƏRKİBİ
VƏ ƏSAS XARAKTERİZKALARI 
Yanacaqlar alınmasına görə təbii və süni, mənşəyinə görə üzvi və qeyri-
üzvi, aqreqat halına görə bərk,maye və qaz yanacaqlara ayrılırlar. 
• Üzvi mənşəli təbii yanacaqlara: daş,kömür,torf,ağac,neft,təbii qaz. 
• Süni yanacaq: Koks,mazut, dolna qazları aiddir. 
Süni yanacaqlar, təbii yanacaqların emalından alınır.İES-lərdə istifadə 
olunan çox istifadə olunan yanacaq üzvi bərk yanacaqlardır. Bunlardan daş 
kömür, antrasit, boz kömür, torf; yanar şistlər, maye yanacaqlar-mazut, qaz 
yanacaqlar isə-təbii və süni qazlardır. 
Mənşəcə qədim üzvü yanacaqlara karbonun miqdarı daha çox olan qətran 
maddələrinin miqdarı az olan yanacaqlar aid edilə bilər. Lakin bunlar az 
keyfiyyətli hesab edilə bilər. İstilik energetikasında yanacaqların 
keyfiyyətini xarakterizə etmək və istilik hesabatları aparmaq məqsədi ilə 
onların elementar tərkibindən istifadə olunur. Yanacağın elementar tərkibi 
karbondan, hidrogendən, kükürddən, oksigendən, azotdan,nəmlikdən və 
küldən ibarətdir. 
Yanacaqlar əsasən karbon və karbohidrogen birləşmələrindən ibarət olsa 
da, onları 2 yerə ayırmaq olar: 
1. Yanar elementlər 
2. Yanmayan qarışıqlar (Ballast)
*Bərk yanacaqlar* - üzvi, yanar, quru, işci və analitik tərkibləri ilə 
xarakterizə edilə bilər.
Yanacağın üzvi tərkibi dedikdə, onların tərkibinə daxil olan karbon, 
hidrogen, oksigen və azotun kütlələrini faizlərlə miqdarı başa düşülür. O 
zaman onu bu şəkildə yaza bilərik. 

---

[ Cü+Hü+Oü+Nü=100%] 
Yanacağın yanar tərkibi ilə külün kütləsinin faizlərlə miqdarı cəmi onun 
quru tərkibi adlanır. O zaman həmin ifadəni bu şəkildə yazmaq olar. 
[ Cq+Hq+Oq+Nq+Sq+Aq=100%] 
Yanacağın tərkibinə daxil olan elementlərin üstündə yazılmış “ü,y,q,i və a” 
hərfləri uyğun olaraq, həmin elementlərin üzvi, yanar, quru,işçi və analitik 
tərkibini göstərir.
Energetik baxımdan, yanacağın əsas göstəriciləri yanma istiliyi və ya istilik 
ötürmə qabiliyyətidir.
Yanma istiliyi, yuxarı və aşağı olmaqda 2 yerə ayrılır.Yanacaq yandırıldıqda 
ayrılan ümumi istilik miqdarından yanma məhsullarının tərkibindəki su 
buxarının kondensatlaşması zamanı ayrılan istilik miqdarını çıxsaq, 
aşağı 
yanma istiliyini
alarıq. Əks halda isə 
yuxarı yanma istiliyini
alarıq. Real 
şəraitdə İES-də yanacağın yuxarı yanma istiliyini istifadə olunması tam 
şəkildə *mümkün deyil.* Çünki həmin istiliyin bir qismi kondensatlaşmaya 
gedir, havanın elementləri ilə reaksiyaya girir.
7. Enerji resuslarından səmərəli istifadə və enerji 
effektivliyi haqqinda 
Muasir həyatımızın enerjiyə tələbatı butun dunyada qlobal 
problemdir.İnsanın kanfort yaşayışını normal fəaliyyətini təşkil etmək 
üçün enerji resuslarından səmərəli istifadə edilməsi lazım gəlir.Enerji 
effektivliyinin yüksəldilməsi,enerjiyə qənaət edilməsi tədbirləri yeni 
tikilən və köhnə tikilən binaların yenidən istismara verilməsi(tək binalarda 
deyil butun sahələrdə) yəni məktəblərdə xəstəxanalarda uşaq baxçalarında 
istismar və yaşayış binalarında və s.hecdə fərli deyil.Enerjiyə qənaətin 
səmərəliliyi və effektivliyi bir mənalı şəkildə bütün dünyanın pererotit 
məsələlərindəndir. 
Enerji səmərəliliyi
istehsal miqdarını azaltmadan məhsul və 
xidmətlərin təmin edilməsi üçün tələb olunan enerji miqdarını azaltmaq, 
başqa sözlə, enerji tələbatının artım sürətini cilovlamaq məqsədi daşıyır. 
Sadə dillə desək, enerji səmərəliliyi eyni işi yerinə yetirmək üçün daha az 

---

enerji sərf etmək və bu prosesdə enerji xərclərini və çirklənməni azaltmaq 
deməkdir. Geniş mənada enerji səmərəliliyi enerji resurslarının itkilərini 
azaltmaq, müasir texnologiyaların tətbiqi ilə istehsalın miqdarını 
azaltmadan enerji tələbini azaltmaq, alternativ və bərpa olunan enerji 
mənbələrindən istifadəni artırmaq kimi tədbirləri əhatə edir.
Enerji səmərəliliyinin bir sıra ekoloji və iqtisadi faydaları sadalana 
bilər. Ekoloji faydalılıq dedikdə, enerji səmərəliliyi, ilk növbədə, ümumi 
enerji mənbələri içərisində əhəmiyyətli paya malik olan və bərpa 
olunmayan mineral yanacaqların intensiv istismarının qarşısını alır. İkinci 
olaraq, enerji səmərəliliyi istixana qazları emissiyalarının azalmasını 
dəstəkləyir. Həmçinin enerji səmərəliliyi enerji idxalçısı olan və enerji 
təchizatında xarici ölkələrdən asılı olan ölkələr də daxil olmaqla milli 
iqtisadiyyatlar üçün faydalıdır. Belə ki, enerji səmərəliliyi enerji istehlakını 
azaltmaqla enerji asılılığını yüngülləşdirməyə kömək edir.
Enerjiyə tələbatının artması ənənəvi enerji ehtiyatları mənbələrinin 
azalmasına gətirib çıxarır. Müxtəlif beynəlxalq mənbələrdə qeyd edilir 
ki,enerji eyni sürətlə istehlak edilməyə davam edərsə, Yer kürəsində 
mövcud olan mineral yanacaq ehtiyatlarından neft 40-45, təbii qaz 60-70, 
kömür isə 240-250 il sonra tükənəcək. 
Enerji sərfinə gorə binaların istismarının dominatlıq etdiyi inşaat 
materiallarının istehsalının ve kommunal məişət sahəsinin daxil olduğu 
tikinti sektoru böyük və istifadə edilməyən enerji potensialına malikdir. 
Müasir dövrdə yeni növ binaları yüksək enerji effektivliklərinin 
xarakteristikasına gorə bölmək olar: 
1) Enerji effektivlikli binalar-Enerji xarakteristikaları muasir enerji tikinti
materiallarından yüksək olan binalar 
2) Yaşıl binalar enerji xarakteristikalarından müasir tikinti 
materiallarından yüksək və ümumi ekoloji xarakteristikalara malik olur. 
3) Passiv binalar və enerji tələbatli binalar-İsitmə ucun enerji teləbatı 
15klV/m2 a bərabər olur. 
4) Sıfıra yaxın enerji tələbatı olan binalar-Bunalr çox yüksək 
xarakteristikalı binalardır.Bu binalarda bərpa olunan enerji mənbələrındən 
həmcinin bərpa o.e.mənbelərini təmin edən bəra olunan enerji istehsali 
mənbələr istifadə etmək nəzərdə tutulur.Bu tip binaların enerji 

---

effektivliyinin göstəricisi kimi ilkin enerjinin tələbatı klV/m2 ilə istifadə 
edilir və bu gostərici çox kiçik və sıfra yaxın olmalıdır. 
5) Müsbət enerjili binalar- Bunlar enerji balansı + olan binalardır (istifadə 
etdiyindən çox enerji istehsal edən) 
6) Sıfır enerji tələbatlı binalar -Bu binalar sıfır istixana qazları tullantısı 
olan bina da adlandırılır. 
Enerji effektivliyinin səmərəliliyinin həyata kecirilməsi həmcinin yuksək 
istilik qabiliyyətinə malik yeni nəsil enərji effektivliyi xarici konstruksiya 
qoruyucu materialların yaradılması ilədə və binaların enerji istehlak 
sistemlərinin idarə edilməzi avtomatlaşdırılması ilə yerinə yetirilə 
bilər.Enerji qənaəti enerjiyə nəzarətin sayəsindədə kecirilə bilir.Enerjiyə 
nəzaret real potensialın muəyyən edilməsi, lahiyələr islənməsi və yuksək 
enerji auditi ilə aparilır.Enerji auditi yerinə yetirilərkən enerji tələbatına və 
daxili mikroiqlimə təsir edən amillər aşağıdakılardır; 
1. Binanın xarici qoruyucu konztruksiyaları divarlar pəncələr,tavan, 
döşəmə 
2.İsitmə sistemi 
3.Ventilyasiya sistemi 
4. Su təchizat sistemi
5. Avtomatik idarə etmə sistemi 
6. İşiqlandirma sistemi 
7. Soyutma sistemləri 
8.1. Enerji effektivliyinin gostəricileri. 
Binaların enerji tələbatı
. 
Binaların enerji effektivliyi enerjiyə qənaət adətən binaların daxilində 
enerji effektivliyinin muəyyənləsdirirlməsi ilə həyata kecirilir.Beləki 
binaların sərf etdiyi enerjinin miqdarina əsasən onun enerjiyə qənaət 
potensiyalini qiymətləndirmək mumkun deyil.Əgər qiymətləndirmədə 

---

otagin binanin və yaxud məkanin kicik və boyuk olması məlumdursada 
(m
2
) başqa faktorlar enerji effektivliyinin hesablanmasında başqa formada 
təsir gorstərir.Məsələn xususi enerji tələbati bir il ərzində m
2
isidilen və 
soyudulan sahənin enerji tələbatı şərait texniki qurğular və.s binanın 
umumi və xususi enerji tələbatina təsir gostərir istənilən bina və enerji tələb 
edən muəsisə və obyektlərin enerji tələbatı normativləri muqayisəli şəkildə 
hesablanır və qiymətləndirilir. 
Enerji effektivliyinin potensialını yüksətmək üçün ilkin təsəvvur əldə 
etmək lazimdir.Enerji və guc tələbatı budcələri binanın enerji tələbatını və 
uyğun enerji effektivliyini normativini gostərən əsas strukturdur.Aydındır 
ki enerji tələbatı umumiləşdirilmiş şəkildə enerjiyə olan tələbatı və Avropa 
standartlarına uyğun olan tələbatı xarakterizə edir. 
8.2.Büdcənin bəndləri: 
Binaların enerji tələbatı haqqında vahid və müqaisə oluna biləcək 
sənədləşmə aparmaq uçün enərji və güc tələbatı budcəsinin standart 
strukturu yaradılmalıdır.Bu büdcənin esasını ayrı ayrı enerji yuklərin ve 
budcə bəndlərin təşkil edir.Budcə bəndləri ilin dövrünə görə (qiş, il 
boyu,və yay)budcənin bəndlərinə gorə (isitmə ,ventilyasiya,isti su 
təchizati,ventilyator və nasoslar,işıqlandırma soyutma və digər nəzərə 
alınmayan xarici avadanlıqlar) və enerji daşıyıcilarina gorə
(qaz, mərkəzləşdirilmiş istilik təchizatı,neft,kömür,elektrik,günəs 
enerjisi)istifadə olunur.Enərji və güc teləbatı müxtəlif enerji daşıyıcılarına 
əsasən təmin olunacaq enerji və guc miqdarı ilə xarakterizə 
olunur.Bunları aşağıdakı kimi gostərmək olar: 
İsitmə
- xarici qoruyucu konstruksiyalardan itirilən və infiltirasiyanın 
hesabına yaranan istilik itkilerinin konpensasiya edilməsi, günəş 
radiyasiyası,işiqlandirma, avadanlıqlar,metobolik mənbələrdən daxil olan 
istilik miqdarını nəzərə almaqla. 
Ventilyasiya (isitmə)
- Mexaniki ventilyasiya sistemlərinden xaric olan 
hava ilə itirilən istiliyin konpensasiya edilməsi. 
Digər nəzərə alınmayanlar-
Budcenin digər bendlərində nezerə 
alinmayan avadanliqlarin enerji teləbatı. 

---

Soyutma
- Otaqlara verilən havanın soyudulmasına sərf olunan enerji 
teləbatı səyyar və stasionar dondurucular, soyuducular. 
Xarici avadanlıqlar
- Xarici qurğu və avadanlıqların gucu işıqlandırma 
fevvarələr, qarın əridilməsi ucun qızdırıcı avadanlıqlar. 
8.3.İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı 
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı 
Q
H,nd
, aşağıdakı 
düsturla hesablanır: 
Q
H,nd
= Q
H,ht
– 

H,gn
Q
H,gn
(Vt·st) 
Q
H,nd
- binada isitmə sistemi üçün ümumi enerji tələbatı, Vt·st; 
Q
H,ht
- 
binanın ümumi istilik itkiləri, Vt·st; 
Q
H,gn
- 
binaya daxil olan ümumi istilik enerjisinin miqdarı (günəş 
radiasiyası vasitəsilə, işıqlandırma, avadanlıqlar və insanlardan), Vt·st; 
η
H,gn
- daxil olan ümumi istilik miqdarının faydalı istifadə əmsalıdır 
(ölçüsüz kəmiyyətdir).
8.4. Ümumi istilik itkiləri 
Ümumi istilik itkiləri aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
H,ht
= H (

int,set,H
– 

e
) t
(Vt·st ) 
H
- istilikötürmə, ventilyasiya və infiltrasiyanı nəzərə alan ümumi 
istilikötürmə əmsalı, Vt/K; 
θ
int,set,H
- daxili havanın temperaturu (verilmiş hesabi temperatur), °С; 
θ
e
- hesabi dövr (ay) üçün xarici havanın orta temperaturu, °С; 
t
-hesabi dövrdür, st. 
Ümumi istilikötürmə əmsalı, H, iki hissədən ibarətdir: 
H = H
tr
+ H
ve
(Vt/K) 
H
tr
- istilikötürməyə görə, Vt/K; 
H
ve
- 
ventilyasiyaya görə, Vt/K. 
İsitmə üçün ümümi istilik itkiləri iki hissədən ibarətdir: 

---

Q
H,ht
= Q
tr
+ Q
ve
(Vt·st) 
Q
tr
- istilikötürməyə görə istilik itkiləri, Vt∙st; 
Q
ve
- ventilyasiyaya görə istilik itkiləridir, Vt∙st. 
9.1. İstilikötürmə vasitəsilə istilik itkiləri 
İstilikötürmə vasitəsilə istilik itkiləri, Q
tr
, aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
Q
tr
= H
tr
(

int,set,H
– 

e
) t
(Vt·st) 
H
tr
- ümumi istilikötürmə əmsalı, Vt/K; 

int,set,H
– 

e
- hesabi dövr (ay) üçün daxili havanın orta və xarici 
havanın hesabi temperaturları arasındakı fərq, K; 
t
- hesabi dövrdür, st; 
H
tr
= Σ
i 
A
i
U
i
+ Σ
k
l
k
ψ
k
+ Σ
j 
X
j
(Vt/K) 
A
i
,
- binanın xarici səthinin sahəsi, m²; 
U
i
- 
xarici qoruyucu konsrtuksiyaların istilikötürmə əmsalları (divar, 
tavan, döşəmə, qapı, pəncərə),Vt/m
2
K;
l
k 
-
k
xətti istilik körpüsünün uzunluğu, m; 
ψ
k
- 
k
istilik körpüsünün xətti istilikkeçirməsi, Vt/mK; 
X
j
-
j
nöqtəvi istilik körpüsünün istilikkeçirməsidir, Vt/K. 
Ümumiyyətlə, nöqtəvi istilik körpülərinin təsirini nəzərə almamaq 
olar. Bununla belə, binada çoxlu sayda nöqtəvi istilik körpüləri olduqda 
nöqtəvi istilikötürmə uyğun olaraq hesablanır. 
Mövcud binalar üçün istilik körpüləri haqqında məlumat məhdud 
olduqda və ya heç olmadığı halda konstruksiyaların istilikötürmə 
əmsallarının qiymətlərinə əlavələr edilə bilər (ISO 13790 əlavə G.2.1 
sadələşdirilmiş metoduna görə): 
U
op,corr
= U
op,mn
+ ΔU
tb
(Vt/m²K) 

---

U
op,mn
- 
karkas panellər və yer səthindən yuxarıda yerləşən ilk tavan 
konstruksiyası istisna olmaq şərtilə konsrtuksiyanın şəffaf olmayan 
hissələrinin orta
istilikötürmə əmsalı, Vt/m²K; 
ΔU
tb
- şəffaf olmayan konstruksiyalar üçün istilik 
körpülərinin effektini nəzərə alan əlavə əmsaldır, Vt/m²K. 
9.2.Ventilyasiyaya görə ümumi istilik itkiləri 
Ventilyasiyaya görə ümumi istilik itkisi hər ay üçün hesablanır (binanın 
hər bir hesabi zonası): 
Q
ve
= H
ve 
(

int,set,H
–

e
) t 
(Vt∙st) 
H
ve
- ventilyaiyaya görə ümumi istilik ötürmə əmsalı, Vt/K; 
θ
int,set,H
- isitmə rejimi üçün daxili havanın verilmiş hesabi 
temperaturu, K; 
θ
e
- xarici havanın orta aylıq temperaturu, K; 
t
- hesabi dövrdür, st 
H
ve
- əmsalı iki hissəyə bölünə bilər; 
H
ve
= H
i,ve
+H
m,ve
(Vt/K) 
H
i,ve
- 
infiltrasiyanı və təbii ventilyasiyanı nəzərə alan istilikötürmə 
əmsalı; 
H
m,ve
- mexaniki
ventilyasiyanı nəzərə alan istilikötürmə əmsalıdır. 
İnfiltrasiya və təbii ventilyasiyaya görə baş verən istilik itkiləri aşağıdakı 
düsturla hesablanır:
Q
i,ve
= H
i,ve
(

int,set,H
– 

e
) t
(Vt·st) 
H
i,ve
- infiltrasiyanı və təbii ventilyasiyanı nəzərə alan ümumi 
istilikötürmə əmsalı, Vt/K; 
H
i,ve
= ρ
a
c
a
q
i,ve
(Vt·st) 

a
c
a
- havanın həcmi istilik tutumu, 0,34 Vt∙st /m³K;

---

q
i,ve
- isidilən zonalar üçün hava sərfi (infiltrasiya və təbii ventilyasiya 
üçün), m³/st; 
θ
int,set,H
–

e
- hesabi dövr üçün daxili havanın orta və xarici havanın 
hesabi temeraturları arasındakı fərq, K 
t
- 
hesabi dövrdür, st. 
İnfiltrasiya və təbii ventilyasiya üçün orta aylıq hava sərfi 
q
i,ve
aşağıdakı 
düsturla hesablanır: 
q
i
,
ve
= n
i 
V
(m³/st) 
q
i
,
ve
- zona və ya bina üçün orta aylıq hava sərfi, m³/st; 
n
i
- mexaniki ventilyasiyanı nəzərə almaq şərtilə ay ərzində binada 
infiltrasiya yolu ilə hava dəyişmənin orta misli, st
-1
, aşağıda verilmiş 
düsturla təyin olunur n
inf,mech
.; 
V
- zona və ya binanın isidilən həcmidir,, m³. 
Mexaniki ventilyasiyanın təsirini nəzərə almaq şərtilə infiltrasiya yolu 
ilə hava dəyişmənin orta misli aşağıdakı düsturla hesablanır: 
2
50
2
1
50
mech
inf,
n
V
V
V
e
f
1
e
n
n













(st
-1
) 
e, f
- küləkdən qorunma əmsallarıdır. EN ISO 13789 görə 
standart qiymətləri aşağıdakı cədvəldə verilir. 
n
50
- təzyiqlər fərgi 50 Pа olduqda hava keçiriciliyi, st
-1
. Məlumat 
göstəriciləri СП 23-101-2004 əsasən verilmişdir. 
1
V

- mexaniki ventilyasiya sistemilə verilən hava sərfi, m³/st; 
2
V

- mexaniki ventilyasiya sistemilə sorulan hava sərfidir, m³/st. 
Mexaniki ventilyasiya sisteminin iş vaxtını nəzərə alaraq ay üzrə 
infiltrasiya yolu ilə hava dəyişmənin orta misli aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
t
t
n
t
t
1
e
n
n
mech
mech
inf,
mech
50
i





 



(st
-1
) 

---

t
mech
- ay ərzində mexaniki ventilysiyanın iş saatlarının sayı; 
t
i
- ay ərzində saatların sayıdır. 
СП 23-101-2004*əsasən binaların hava keçiriciliyi 
Təzyiqlər fərgi 50 Pа olduqda hava 
keçiriciliyi
n
50
[st
-1
] 
Çox aşağı 
0 <
n
50
<1 
Aşağı 
1 <
n
50
< 2 
Normal 
2 <
n
50
< 4 
Kifayət qədər 
4 < 
n
50 
< 6 
Yüksək 
6 <
n
50
< 10 
Çox yüksək 
10 < 
n
50 
10. Binaların istilik mühafizəsinə aid qaydalar toplusu
Mexaniki ventilyasiya sistemləri üçün ümumi istilik itkiləri aşağıdakı 
düsturla hesablanır: 
Q
m,ve
= H
m,ve 
(

sup
– 

e
) t
ve
(Vt∙st) 
H
m,ve
- mexaniki ventilysiyaya görə ümumi istilikötürmə əmsalı, 
Vt/K; 
H
m,ve 
= ρ
a
c
a
q
m,ve
(Vt/K) 
ρ
a
c
a
- havanın həcmi istilik tutumu , 0,34 Vt∙st /m³K;
q
m,ve
- mexaniki ventilyasiya sistemində orta hava sərfi, m³/ч; 

sup
- binaya daxil olan
havanın hesabi temperaturu (

int,set,H 
bərabər 
və ya fərqli ola bilər), 
o
C; 

e
- hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu
, 
o
C;
t
ve
- orta sərfi ilə ventilyasiya sisteminin işləmə müddətidir, st. 

---

İstilik rekuperatoru binanın ventilyasiya sisteminin vacib elementidir. 
Rekuperatordan əvvəl və sonra havanın temperaturları fərqi nəzərə alınır 
: 
θ
hru,set
- θ
e
. 
Rekuperatorun FİƏ 
η
hru
, aşağıdakı düsturla hesablanır: 
η
hru
= (θ
hru,set - 
θ
e
) / θ 
i nt,set,H,
– θ
e
)
θ
hru,set
- rekuperatordan sonrakı havanın temperaturu, 
o
C; 

e
- hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu, 
o
C; 
θ
int,set
- binada verilmiş daxili havanın hesabi temperaturudur, 
o
C; 
Rekuperatordan sonrakı havanın temperaturu, 
θ
hru,set
, aşağıdakı 
düsturla hesablanır:
θ
hru,set
= θ
e
(1 – 

hru
) + θ 
int,set,H 

hru
(
o
C) 

e
- 
hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu, 
o
C ; 

int,set,H
- daxili havanın orta temperaturu, 
o
C ; 

hru
- rekuperatorun FİƏ-dır, %. 
Mexaniki ventilyasiya sistemləri üçün rekuperatordan çıxan 
θ
hru,set
temperaturlu havanı 
θ
sup
temperaturuna qədər qızdırmaq üçün lazım olan 
istiliyin miqdarı aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
m,ve
= H
m,ve 
(– θ
hru,set
) t
ve
(Vt·st) 
Beləliklə, ümumi istilik itkiləri 
Q
H,ht
aşağıdakı kimi tapılır: 
Q
H,ht
= Q
tr
+ Q
i,ve
+ Q
m,ve
(Vt·st) 
Aşağı temperatur tələb olunan vaxtlarda (gecə, istirahət və bayram 
günlərində) ümumi istilik itkilərinə 
Q
H,ht
, düzəliş olunur. 
11.1.Daxil olan ümumi istilik miqdarı 
Daxil olan ümumi istilik miqdarı, 
Q
gn
, aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
gn
= Q
sol
+ Q
int
(Vt·st) 
Q
sol
- günəş radiasiyası vasitəsi ilə daxil olan istilik miqdarı, Vt·st; 

---

Q
int
- işıqlandırma, avadanlıqlar, metabolik, utilizasiya olunan istilik 
ayrılmalarıdır, Vt·st. 
Günəş radiasiyası vasitəsi
ilə daxil olan istilik miqdarı
, 
Q
sol
, baxılan ay 
ərzində aşağıdakı düsturla təyin olunur: 
Q
sol
= 

Ф
sol,k
t 
(Vt·st) 
Ф
sol,k
- günəş radiasiyası selinin aylar üzrə orta sıxlığı, Vt; 
t
- baxılan ayın müddətidir, st. 
Binanın elementlərindən keçən günəş radiasiyası selinin sıxlığı, 
Φ
sol,k
, 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Φ
sol,k
= F
sh,ob,k
A
sol,k
I
sol,k
– F
r,k

r,
k
(Vt) 
F
sh,ob,k
- xarici konstruksiyanın səthində günəş enerjisinin effektiv 
toplanmasını nəzərə alan düzəliş əmsalı;
A
sol,k
- verilmiş cəhətə və mailliyə görə günəş radiasiyasının effektiv
yığılma sahəsi, m
2
; 
I
sol,k
- buludluğu nəzərə alaraq müəyyən cəhət və mailliklə hər 1 m
2
toplama sahəsinə düşən günəş radiasiyasının intensivliyi ( günəş 
radiasiyasının ay ərzində orta enerjisi), Vt/m
2
; 
F
r,k
- binanın konstruksiyalarının səmaya nəzərən yerləşmə formasına 
düzəliş əmsalıdır; 

r,
k 
- binanın konstruksiyalarından ətraf mühitə əks olunan əlavə istilik 
selidir, 
k. 
Birbaşa düşən günəş radiasiyasının miqdarı binanın xarici şüşələnmiş 
elementlərinin effektiv sahəsindən asılıdır. Bu sahə aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
A
sol
= F
sh,gl
g
gl 
(1 - F
F
) A
w,p
(m²) 
F
sh,gl
- hərəkətli kölgələnmə elementləri (əgər varsa) üçün düzəliş əmsalı; 
g
gl
- şüşələnmiş səthdən keçən ümumi günəş radiasiyasını nəzərə alan 
əmsal;

---

F
F
- çərçivə əmsalı, şüşələnmə elementinin çərçivəsinin sahəsinin 
ümumi sahəsinə nisbəti; 
A
w,p
- şüşələnmə elementinin ümumi sahəsidir, (məsələn, pəncərənin 
sahəsi), m²
. 
Binanın pəncərə və digər şüşələnmiş səthlərinə perpendikulyar düşən 
günəş radiasiyası 
g
n
çoxlaylı şüşələnmənin optik göstəricilərinə uyğun 
müvafiq standartlara görə hesablanır. 
Ümumi keçən orta saatlıq günəş radiasiyası 
g
n 
–
dan az olduğu üçün 
düzəliş əmsalı tətbiq olunur: 
g
gl 
= F
w
g
n
F
w
- səpələnməyən şüşələnmə üçün 0,9 qəbul edilir. 
Şəffaf olmayan elementlərdən birbaşa düşməyən günəş şüalanması
az 
miqdarda olur və qismən ətrafa ötürülən itkilər hesabına kompensasiya 
edilir. 
ISO 13790:2008 əsasən birbaşa düşməyən günəş şüalanması tünd, zəif 
izolyasiya olunmuş və ya üfüqi səthlər üçün vacib ola bilər. 
Binanın şəffaf olmayan səthinin sahəsi, 
A
sol
, aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
A
sol
= α
S,c 
R
se 
U
c 
A
c
(m²) 
α
S.c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinə düşən günəş radiasiyası üçün 
ölçüsüz absorbsiya əmsalı; 
R
se
- xarici şəffaf olmayan səthin istiliötürməyə qarşı müqaviməti, 
m²K/Vt; 
U
c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinin istilikötürmə əmsalı, Vt/ 
m²K; 
A
c
- şəffaf olmayan səthlərin sahəsidir, м². 
Ətraf mühitə günəş şüalanması

r,
k
- 
ətraf mühitə günəş şüalanmasına 
görə əlavə istilik selidir. Binanın hər bir xarici konstruksiyası üçün 
aşağıdakı düsturla təyin olunur: 

---


r,
k
= R
se
U
c
A
c
h
r
Δθ
er 
(Vt) 
R
se
- xarici şəffaf olmayan səthin istiliötürməyə qarşı müqaviməti, 
m²K/Vt; 
U
c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinin istiliötürmə əmsalı, 
Vt/m²K; 
A
c
- şəffaf olmayan səthlərin sahəsi, м²; 
h
r
- xarici şüalanmanın isitilikötürmə əmsalı, Vt/m²K; 
Δθ
er
- səma və xarici havanın orta temperaturlar fərqi, K. 
Baxılan ay ərzində daxili istilik mənbələrindən daxil olan istilik 
Q
int
, aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
int
= 

Φ
int,k
A
f
t
k
(Vt·st ) 
Φ
int,k
- daxili istilik mənbəyindən orta istilik seli, 
k
, Vt/ m²; 
A
f
- 
binanın isidilən (soyudulan) sahəsi, m²;
t
k
- daxili istilik mənbəyinin işləmə müddətidir, 
k
, st/ay.
Daxil olan istilik mənbələri, 
Q
int
,: işıqlandırma mənbələrindən, digər 
avadanlıqlardan, metabolik mənbələrdən daxil olan ümumi istilik miqdarı 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
int
= ∑ Φ
int,k
A
f
t
k
= 

l
t
l
A
f
+ 

v
t
v
A
f
+ 

m
t
m
A
f
(Vt·st ) 

l
- işıqlandırmanın orta gücü, Vt/m²; 

var
- digər avadanlıqların orta gücü, Vt/m²; 

m
- insanlardan ayrılan metabolik istilik
, Vt/m²; 
t
l
- işıqlandırma sisteminin istismar müddəti, st;
t
var
- digər avadanlıqların istismar müddəti, st;
t
m
- binada insanların qalma müddəti, st; 
A
f
- binanın isidilən (soyudulan) sahəsidir, m². 
12.Utilizasiya əmsalı
Utilizasiya əmsalı günəş radiasiyasından və daxili istilik 
ayrılmalarından daxil olan istiliyin faydalı istifadə edilən hissəsini nəzərə 

---

alır və isitmə üçün enerji təlabatını azaldır, qalan hissə daxili havanın 
temperaturunun arzuolunmaz artmasına səbəb olur. 
İsitmə rejimi üçün daxil olan istiliyin ölçüsüz utiizasiya əmsalı, 
η
H,gn
, 
istilik balansı, 

H
, və ədədi parametrlərin,
a
H
,
nisbətinin funksiyası olub, 
binanın ətalətliliyindən asılıdır. Aşağıdakı ifadələrlə hesablanır: 
əgər 

H
> 0 və 

H
≠ 1 olarsa: 
1
1
1
a
H
a
H
gn
,
H
H
H







əgər

H
= 1 olarsa: 
1
a
a
H
H
gn
,
H



əgər 

H
< 0 olarsa: 
H
gn
,
H
/
1




H
- isitmə rejimində daxil olan istilik miqdarı ilə istilik itkilərinin 
ölçüsüz nisbətidir: 
ht
,
H
gn
H
Q
Q


(hər ay üçün) 
Q
H,ht
- isitmə rejimində istilikötürmə, ventilyasiya və infiltrasiyaya görə 
ümumi istilik itkiləridir;
Q
H,gn 
- isitmə rejimində daxil olan ümumi istilik, Vt∙st;
a
H 
- zaman sabitindən asılı olan ölçüsüz parametr, 

, aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
0
,
H
0
,
H
H
a
a




a
H,0 
-hesabat metodikasından asılı olan ədədi sabit olub, aylıq 
hesablamalar üçün
a
H,0 
= 1,0 qəbul edilir; 

- bina üçün zaman sabiti, st; 

H,0
- hesabat metodikasından asılı olan ədədi sabitdir və aylıq 
hesablamalar üçün 

H,0 
= 15 st qəbul edilir. 
İsidilən binanın daxili istilik ətalətini xarakterizə edən zaman sabiti, 

, 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 
H
C
m


(st) 

---

C
m
- daxili istilik tutumu: daxili temperatur 24 st ərzində 1K amplitudlu 
sinusoid şəklində dəyişdikdə binanın konstruksiyasında toplanan istilik 
miqdarı; 
H
- binanın ümumi istilik itkisi əmsalıdır, Vt/K. 
C
m
daxili hava ilə bilavasitə termiki təmasda olan binadaxili bütün 
elementlərin effektiv istilik tutumunun cəmi kimi hesablanır. 
Binanın və ya zonanın daxili istilik tutumu 
C
m
, aşağıdakı düsturla 
hesablanır: 
C
m
= C A
f
(Vt∙st/K) 
C -
bina və ya zonanın daxili xüsusi istilik tutumu, Vt·st/ m²K, aşağıdakı 
cədvələ görə qəbul olunur; 
A
f
- binanın (zonanın) isidilən sahəsidir, m². 
13.1.Enerjiyə qənaət tədbirləri və onun həyata keçirilməsi yolları 
Sənayedə və kommunal təsərrüfatda enerjiyə qənaət edilməsi
Enerjiyə qənaət imkanları
,
enerji resurslarından səmərəli istifadədən, 
enerji 
səmərəli 
konstruksiyalardan
,
müasir 
istilik 
izolyasiya 
materiallarından və sairə kimi nələrdənsə asılı olaraq həyata keçirilə bilər.
Enerji resursları
— texnikanın mövcud səviyyəsinə və ya inkişafına 
müvafiq istifadə olunan neft, neft məhsulları, qaz, elektrik, istilik, su və 
atom enerjiləri, bərpa olunan və digər enerji daşıyıcılarından ibarətdir. 
Enerjiyə qənaət siyasəti
— enerji resurslarından səmərəli və qənaətlə 
istifadə etmək məqsədi ilə onların istehsalı (çıxarılması), emalı, çevrilməsi, 
nəqli, saxlanılması, uçotu və istehlakı proseslərinin hüquqi, təşkilati və 
maliyyə-iqtisadi tənzimlənməsi yolu ilə həyata keçirilən dövlət siyasətidir. 
Enerji resurslarından səmərəli istifadə — texnika və texnologiyanın 
inkişafının müasir mərhələsində ətraf mühitə texnogen təsirin azalması 
şərtilə enerji resurslarından iqtisadi cəhətdən daha çox fayda ilə istifadə 
edilməsi nəzərdə tutulur.

---

Enerji resurslarının istehlakı normativləri
— konkret istehsal, məhsul, 
iş və xidmət üçün istifadə edilən enerji resurslarının reqlamentləşdirilmiş 
miqdarıdır.
13.2.Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət 
siyasətinin əsas prinsipləri 
Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət siyasəti aşağıdakı 
prinsiplərə əsaslanır: 
1.İqtisadi və inzibati tədbirlər vasitəsilə hüquqi və fiziki şəxslərin enerjiyə 
qənaət sahəsində fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi;
2.Enerji resurslarının istehsalı (çıxarılması), emalı, nəqli, saxlanılması və 
istifadəsi ilə əlaqədar fəaliyyətin həyata keçirilməsində enerjiyə qənaət 
tələblərinin üstünlüyü, iqtisadi və hüquqi həvəsləndirmə mexanizmlərinin 
tətbiqi;
3.Enerji 
resurslarından 
istifadənin 
mütərəqqi 
normalarının 
müəyyənləşdirilməsi və tətbiqi;
4.müəssisə və təşkilatların enerji resurslarından istifadə etməsinə sahələr 
üstü dövlət nəzarəti;
5.Enerjiyə qənaət və enerji resurslarından səmərəli istifadə sahələrində 
normalaşdırma və standartlaşdırma, energetika standartlarına və 
normativlərinə riayət edilməsinin zəruriliyi;
6.Enerji resurslarını istehsal edənlərin (çıxaranların), nəql edənlərin və 
istehlakçıların mənafelərinin uzlaşdırılması;
7.Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisə və təşkilatlar tərəfindən 
istifadə edilən enerji resurslarının icbari uçotu;
8.Tikilən və yenidən qurulan obyektlərin energetika ekspertizasının 
zəruriliyi;
9.Enerji resurslarından səmərəsiz istifadəyə görə iqtisadi sanksiyaların 
tətbiqi;
10.Enerjiyə qənaətin iqtisadi, ekoloji və sosial üstünlüklərinin təbliği;
11.Respublikanın enerjiyə qənaət məsələlərinin həllində dövlətlərarası 
əməkdaşlıq;
12.Enerjini səmərəli işlədən yeni texnologiyaların yaradılması və tətbiqi. 

---

Enerji resurslarının istehsalı və istifadəsi, bu sahədə elmi-tədqiqat və 
layihə-konstruktor işlərinin həyata keçirilməsi, informasiya təminatı, 
həmçinin enerjidən istifadəni idarəetmə və ona nəzarət iləəlaqədar 
münasibətlər hüquqi tənzimlənməsinin obyektləridir.
Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri, Azərbaycan 
Respublikasında fəaliyyət göstərən xarici hüquqi və fiziki şəxslər, 
əcnəbilər, habelə vətəndaşlığı olmayan fiziki şəxslər enerji resurslarından 
istifadə ilə əlaqədar münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin 
subyektləridir.
13.3.Enerji resurslarından istifadə sahəsində 
dövlət tənzimlənməsi 
Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət tənzimlənməsi 
aşağıdakı əsas istiqamətlərdə həyata keçirilir:
1.Energetika siyasəti dövlət konsepsiyasının, enerji resurslarından istifadə 
sahəsində dövlət proqramlarının, müvafiq normativ hüquqi aktların qəbul 
edilməsi;
2.Enerjiyə qənaət sahəsində kompleks idarəetmənin həyata keçirilməsi, 
enerjiyə qənaət məsələləri üzrə investisiya və vahid elmi-texniki siyasət 
yeridilməsi, nazirliklərin, şirkətlərin, konsernlərin, müəssisələrin, 
idarələrin və təşkilatların bu sahədə fəaliyyətinin uzlaşdırılması; 
3.Enerji 
resurslarından 
istifadə 
sahəsində 
normalaşdırmanın, 
standartlaşdırmanın, sertifakatlaşdırmanın, metrologiyanın və statistika 
uçotunun təşkil edilməsi;
4.Enerji resurslarının istehsalı və istifadəsi üzrə dövlət ekspertizası;
5.Enerji resursları sərfinin normalaşdırılması;
6.Enerjidən səmərəsiz istifadəyə görə müvafiq məsuliyyət növlərinin 
müəyyən edilməsi; 
7. Enerjiyə qənaətə görə müvafiq iqtisadi-maliyyə həvəsləndirmə 
mexanizminin yaradılması və tətbiq edilməsi;
8.Enerjidən səmərəli istifadə fondunun təşkil edilməsi və ondan istifadə 
qaydalarının müəyyən edilməsi;
9.Enerjidən qənaətlə istifadə edən texnologiyanın və avadanlığın, habelə 
nəzarət cihazlarının istehsalı üzrə maşınqayırma və cihazqayırma 

---

bazasının təşkil edilməsi və inkişaf etdirilməsi; 10.Məqsədli investisiya 
proqramlarının büdcə maliyyələşdirilməsi, enerjiyə qənaət edən layihələrin 
və proqramların güzəştli və məqsədli kreditləşdirilməsi;
11.Ölkənin enerji təminatında yaranan böhranlı vəziyyəti aradan qaldırmaq 
məqsədilə enerji istehsal olunan regiona müəyyən üstünlük verməklə planlı 
təbirlərin görülməsi. 
14.1.Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və ümumi vəzifələri.
Auditor fəaliyyətinin təşkili və tənzimlənməsi. 
Azərbaycan iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçməsi 
sahibkarlığın sürətli inkişafı, müəssisələrin yeni taşkilati-hüquqi 
formalarının və müxtəlif mülkiyyət növlərinin yaranması, ölkənin dünya 
birliyinə inteqrasiyası idarəetmədə əsaslı dəyişikliklər aparılmasını, 
nəzarətin təşkili metodologiyası və həyata keçirilməsi sisteminin yenidən 
qurulmasını tələb edirdi. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində yeni bir 
defisit növü yaranmış və özünü getdikcə daha artıq hiss etdirməyə 
başlamışdır. Başqa sözlə, təsisçilər və səhmdarlar, müvafiq emitetlərin; 
qiymətli kağızlarının sahibləri və kreditorlar təşkilatların maliyyə vəziyyəti 
və ödəmə qabiliyyəti barədə düzgün məlumat, cari və perspektiv dövlət 
üçün əsaslandırılmış rəylər almaqla maraqlı idilər. Məhz bu şəraitdə dövlət 
nəzarətinə alternativ olan bir qurumu – bazar iqtisadiyyatı 
infrasturukturunun ayrılmaz ünsürlərindən biri kimi, müstəqil auditin 
inkişaf etdirilməsinə çox böyük zərurət yarandı. 
Audit aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin 
düzgün, bütöv və dəqiq əks etdirilməsini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə 
qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun surətdə iqtisadi subyektlərin tərtib 
etdikləri illik maliyyə 
hesabatlarının müstəqil yoxlanmasını nəzərdə tutur. 
Auditin əsasını dövlətin, müəssisənin müdriyyətinin və onun sahiblərinin 
(əmanətçilərin, səhmdarların) qarşılıqlı marağı təşkil edir. Bir sıra 
ölkələrdə audit dedikdə, müəssisələrin yoxlanılması və onun maliyyə 
hesabatı haqqında fikir söylənilməsi başa düşülür.
Britaniya Audit Praktikasi Komitəsinin 1989-cu ildə verdiyi tərifə görə, 
Böyük 
Britaniyada 
audit 
“qüvvədə 
olan 
qanunvericiliklə 
müəyyənləşdirilmiş bütün qaydalara riayət olunmaqla, müəssisənin 

---

mühasibat hesabatı barədə peşəkar fikir ifadə etmək məqsədi ilə həmin 
hesabatın xüsusi təyin edilmiş auditor tərəfindən müstəqil öyrənilməsi 
deməkdir.”
Qanuna əsasən ABŞ-da səhmləri qiymətli kağızlar birjasında 
qiymətləndirilməyə buraxılan bütün səhmdar camiyyətlərinin maliyyə 
fəaliyyəti auditdən keçməlidir. Qərbdə (ABŞ) auditə verilən ən məqbul 
təriflərdən biri aşağıdakı kimidir: Audit (auditing) elə bir prosesdir ki, onun 
vasitəsilə səlahiyyətli sərbəst işçi kəmiyyətcə qiymətləndirilə bilən və 
spesfik təsərrüfat sisteminə aid olan informasiyanın müəyyən edilmiş 
meyarlara uyğunluq dərəcəsini müəyyənləşdirir. Və bunu öz rəyi ilə ifadə 
etmək üşün həmin informasiya haqqındə sübutlar toplayır və onları 
qiymətləndirir. 
“Auditin – iqtisadi hərəkətlər və hadisələr haqqında obyektiv məlumatlar 
alınmasının və qiymətləndirilməsinin, onların müəyyən meyara uyğunluğu 
səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin və nəticələrin əlaqədar istifadəçilərə 
verilməsinin sistemli prosesidir.” Amerika mütəxəssislərinin qeyd etdikləri 
kimi audit iqtisafi obyektin (müstəqil təsərrüfat bölməsinin) fəaliyyətinə və 
vəziyyətinə dair faktlara əsaslanır. Audit bu cür fəaliyyət və vəziyyət 
barədə informəsiyanın toplanmasından,qiymətləndirilməsindən ibarət olan 
və müəyyən edilmiş meyarlar əsasında həmin fəailyyətə keyfiyyət 
cəhətdən rəy verəcək səlahiyyətli sərbəst şəxs tərəfinfən həyata keçirilən 
fəaliyyət növüdür. Deməli, audit dedikdə, maliyyə hesabatının müstəqil 
yoxlanması və bu barədə fikir ifadə olunması başa düşülür. Auditlə təftişin 
fərqləri aşağıdakı kimidir:
1. 
Məqsədlərinə görə:
Audit maliyyə hesabatının düzgünlüyü barədə 
fikrin ifadə olunmasını, sifarişçiyə xidmətlər, kömək göstərilməsi, onunla 
əməkdaşlığı əks etdirdiyi halda, təftiş nöqsanların aradan qaldırılmasını və 
müqəssirlərin cəzalandırılması məqsədini güdür. 
2. 
Xarakterinə görə:
Auditor sahibkarlıq fəaliyyəti olduğu halda, təftişçi 
icra fəaliyyəti, sərəncamların icraçısıdır.
3. 
Qarşılıqlı münasibətlərin əsasına görə:
Auditdə-üfüqi əlaqələr, 
sifarişçi ilə qarşılıqlı münasibətlərdə hüquq bərabərliyi, onun qarşısında 
hesabat; Təftişdə-şaquli əlaqələr, yuxarı pillə tərəfindən təyinetmə, icra 
haqqında onun qarşısında hesabat. 
4. 
Xidmətlərin ödəniş prinsipi:
Auditdə sifarişçi, təftişdə yuxarı pillə və 
ya dövlət orqanı ödəyir.

---

5. 
Əməli vəzifələr: 
Auditdə-sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin 
yaxşılaşdırılması, passivlərin (investorların, kreditorların) cəlb edilməsi, 
sifarişçiyə kömək və məsləhətlər, təftişdə-aktivlərin qorunması, sui-
istifadələrin qarşısının alınması və profilaktikası.
6. 
Nəticələr:
Auditdə-auditor rəyi, təftişdə-təftiş aktı yazılır. 
14.2.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditi
. 
Müəssisə və təşkilatlar istehsal prosesi dövründə müxtəlif maddi 
dəyərlərdən istifadə edirlər. Bunların içərisində başlıca yeri əsas vəsaitlər 
tutur və onlar istehsal prosesində fəal iştirak edirlər. Müəssisə və 
təşkilatların maliiyə - təsərrüfat fəaliyyətində iştirak edən əsas vəsaitlər iki 
hissəyə ayrılır: istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər və qeyri 
istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər. İstehsal prosesində iştirak 
edən əsas vəsaitlərə binalar, qurğular, avadanlıq və məhsul istehsalında 
iştirak edən digər əsas vəsaitlər aiddir. Qeyri-istehsal prosesində iştirak 
edən əsas vəsaitlərə mənzil kommunal təsərrüfatı, elm və mədəniyyət 
binalarını və s. aid etmək olar. 
Dəyəri şərti maliyyə vahidinin yüz mislindən yuxarı olan, xidmət 
müddəti bir ildən yuxarı, öz dəyərini istehsal olunan məhsul üzərinə 
hissə-hissə keçirən və öz fiziki formasını saxlayan vəsaitlərə əsas 
vəsaitlər deyilir.
Uçotun əsas məqsədi istehsal və qeyri-istehsal prosesində iştirak edən əsas 
vəsaitlərin 
düzgün 
qeydiyyata 
alınması, 
onlara 
köhnəlmə 
(amortizasiyanın) normalarının düzgün hesablanması, bazar iqtisadiyyatı 
ilə əlaqədar olaraq əmlak vergisinin düzgün hesablanmasıdır. Qeyd 
edildiyi kimi, əsas vəsaitlər müəssisə və təşkilatların maddi-texniki 
bazasının əsasını təşkil edir və onun fəaliyyətində çox böyük rol oynayır. 
Bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq əsas vəsaitlərin uçotunda 
mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər özünü aşağıdakı 
formalarda əks etdirir: - əsas vəsaitlərin tərkibi və quruluşunda; - onların 
amortizasiyası və qiymətində; 
- lizinq əməliyyatları və əmlakın icarəsində;
- əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsində;

---

- əsas vəsaitlərin təmir xərclərinin maliyyələşdirilməsində;
Müəssisə və təşkilatların əsas vəsaitlərinin auditi keçirilən zaman auditor 
müəssisə və təşkilatların hansı təlimatlara və normativ aktlara əsaslanaraq 
fəaliyyət göstərdiyini aydınlaşdırmalı, əsas vəsaitlərin saxlanması üçün 
cavabdeh olan şəxslərin necə təlimatlandırıldığı ilə tanış olmalıdır. Əsas 
vəsaitlərin auditinin əsas məqsədi onların düzgün mədaxilinin, 
silinməsinin, əsas vəsaitlərin hərəkətinin düzgün həyata keçirilməsinin və 
onlara düzgün köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yoxlanmasından 
ibarət olmalıdır. 
Əsas vəsaitlərin auditi keçirilərkən aşağıdakı sahələr üzrə yoxlama 
aparılır:
1. Əsas vəsaitlərin texniki baxımdan vəziyyətinin saxlanması; 
2. Daxil olma zamanı sənədlərin düzgün və qanuni rəsmiləşdirilməsi;
3. Amortizasiya (kühnəlmə) ayırmalar üzrə düzgün hesablanması;
4. Hesablanmış amortizasiya (kühnəlmə) ayırmalarının istehsal xərclərinin 
tərkibinə düzgün və vaxtında daxil edilməsi;
5. Əsas vəsaitlərin daxil olmasının, uçotdan çıxarılmasının və silinməsinin 
mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsi;
6. Əsas vəsaitlərin vaxtında və keyfiyyətli təmir edilməsi.
Əsas vəsaitlərin texniki sazlığının və saxlanmasının auditi prosesində 
aşağıdakılar həyata keçirilir: Müəssisə və təşkilatlardan ilin nəticələrinin 
formalaşdırılmasında mühüm göstəricilərdən biri də amortizasiya 
ayırmalıdır. Auditor bu baxımdan diqqətli olmalıdır və buna ciddi fikir 
verməlidir. Amortizasiya ayırmalarının auditi ilkin mərhələdə auditor 
tərəfindən seçmə üsulu ilə həyata keçirilir. Amortizasiya ayırmalarının 
normadan artıq hesablandığı və ya əsas vəsaitlərin ilkin dəyərində 
dəyişiklik aşkar edilərsə, onda bütün əsas vəsaitlərə amortizasiya 
hesablanması tam yoxlanılmalıdır.
Amortizasiya ayırmalarının düzgünlüyünü yoxlayarkən auditor əsasən 
aşağıdakılara fikir verməlidir.
a) amortizasiya ayırmaları hesablanacaq bütün əsas vəsaitlərin uçota 
alınmasına; 

---

 b) amortizasiya ayırmaları normalarının düzgün tətbiq edilməsinə; c) 
yenidənqurma işləri zamanı əsas vəsaitlərə amortizasiya ayırmalarının 
tətbiq edilməsinə. Amortizasiya ayırmaları hesablanan zaman amortizasiya 
normalarına ciddi fikir verməlidir.
Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə 
illik amortizasiya normaları 
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114 – cü maddəsinə görə
aşağıdakı kimi müəyyən edilib:
- binalar, tikintilər və qurğular – 7 % - dək;
- maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası – 25 % - dək;
- iş heyvanları – 20 % - dək;
- nəqliyyat vasitələri 25 % - dək; - digər əsas vasitələri – 20 % - dək;
- geoloji - kəşviyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə 
çəkilən xərclər – 25 % - dək;
- qeyri – maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün – 10 
%, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə 
mütənasib məbləğlərlə. 
15.Energetik hesablamalar
Məlumdur ki, energetik hesablamalar gələcəkdə layihələrin düzgün 
nəticə almasına imkan verir. Lakin isitmə dövrünün başlanğıc və ya çox 
ayın nəticələrin də ciddi nəzərə alınır. Bu baxımdan bəzi anlayışlar var ki, 
onları ayrılıqda dərk etmək və xüsusi diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Bu
anlayışlara aşağıdakıları göstərmək olar: 
1. 
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı:
Bu verilmiş 
zaman kəsiyində isidilən, soyudulan otaq da tələb olunan temperatur 
şəraitini yaratmaq üçün oraya verilən vəya oradan xaric olunan istilik
enerjisinin miqdarıdır. 
2. 
İsti su təchizatı sistemləri üçün enerji tələbatı:
Bu şəbəkədən 
götürülən soyuq suyun məişət su təchizatı üçün tələb olunan tempratura 
qədər qızdırılması üçün lazım olan istilik enerjisinin miqdarıdır. 
3. 
Enerji sərfi
:
Bu istilik itkisini nəzərə almaqla İsitmə, soyutma və isti 
su təchizatı sistemlərinin istilik tələbatını ödəmək üçün enerji sərfi 
deməkdir.

---

İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı aşağıdakı düsturla 
hesablanır
:
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı -
Q
H,nd
,
Q
H,nd
= Q
H,ht
– 

H,gn
Q
H,gn
(Vt·st) 
Q
H,nd
- binada isitmə sistemi üçün ümumi enerji tələbatı, Vt·st; 
Q
H,ht
- 
binanın ümumi istilik itkiləri, Vt·st; 
Q
H,gn
- 
binaya daxil olan ümumi istilik enerjisinin miqdarı (günəş 
radiasiyası vasitəsilə, işıqlandırma, avadanlıqlar və insanlardan), Vt·st; 
η
H,gn
- daxil olan ümumi istilik miqdarının faydalı istifadə əmsalıdır 
(ölçüsüz kəmiyyətdir). 
Binaların energetik xarakteristikalarını sürətli hesablamaq məqsədilə 
ENSİ-Energy Saving International AS kompaniyası mühəndis və 
ekspertlər üçün istifadəsi rahat olan EAB proqramını işləmişdir.
Proqram yeni tikilən, rekonstruksiya olunan və istismarda olan binalar 
üçün enerji effektivli (EE) tədbirlərin qiymətləndirilməsi məqsədilə 
istifadə oluna bilər. 
İlkin hesablamalar nisbətən vacib parametrləri dəyişməklə istifadəçiyə 
binanın energetik xarakteristikaları haqqında nəticələrin verilməsini 
təmin edir. 
Energetik hesablamalar üçün tələb olunan başqa parametrlər haqqında 
informasiyalar toplandıqda və layihənin yerinə yetirilmə mərhələlərində 
bu proqram daha dəqiq hesablamalar üçün istifadə oluna bilər. 
EAB proqramına həmçinin bütün parametrlər üçün normativ 
məlumatlar (standart kəmiyyətlər) daxil olduğuna görə fərqlənən 
parametrləri daxil edərək sürətli energetik hesablamalar aparmaq 
mümkündür. 
Proqramı işə salarkən yeni layihə yaratmaq və ya artıq yaradılmış və 
yaddaşa verilmiş layihə üzərində işi davam etdirmək mümkündür. 

---

İlk addım kimi ekranda olan 
şərtlər siyahısından standart 
olanları seçmək lazımdır: iqlim 
parametrləri, 
binanın 
tipi, 
normativ şərtlər və bayram 
günləri cədvəli.
Hesablamalar artıq proqrama 
salınmış 
standart 
iqlim 
məlumatları, 
normativ 
kəmiyyətlər 
və 
bayram 
günlərinin cədvəlləri və ya 
istifadəçi tərəfindən müəyyən 
olunmuş kəmiyyətlər əsasında 
aparılır.
Proqram 
məhsulu 
xarici 
havanın aylıq temperaturu və 
tipik metereoıoloji il üçün günəş 
şüalanmasına görə illik enerji 
hesabatını aparır. 
Hesablamalarda 
proqram 
yalnız isitmə mövsümünün qəbul 
olunmuş dövrü ərzində istilik 
enerjisinə tələbatı nəzərə alır. 
İsitmə 
və 
ventilyasiya 
sistemləri üçün maksimal istilik 
yükü təyin edilərkən xarici 
havanın 
hesabi 
isitmə 
temperaturundan istifadə olunur. 
16.Enerji auditi hesabatı 
Enerji auditi hesabatina asagidakilar daxildir. 
1. Xulasə 
2. Layihənin təşkili 
3. Faktiki vəziyyətin təsviri 
4. Faktiki enerji teləbatının təsviri 
5. Müəyyən olunmuş EE potensialı 
6. Tövsiyye olunan enerji tədbirlerinin tesviri 

---

7 Ekoloji faydaların müəyyənləşdırılməsi 
8 Maliyyə planı
9 Təklif olunan xidmət istirmar, enerji monitorinqinin təsviri ululları
Məlumdur ki, enerji effektivliyinin artirilmasi məqsədi ilə konkret 
imkanları muəyyən etmək ucun hər bütün hallarda muəyyən plan və 
tədbirlər layihə şəklində əvvəlcədən nəzərdən kecirilir.Butun inkişaf 
mərhələlərində nəticələri qiymətləndirmək və səmərəli qərar qəbul etmək 
lazımdır.Bina və obyektin sahibinə onun arzusuna uyğun olaraq qoyulan 
tələblər baxımından enerji aufiti 2 yolla aparila bilir 
1. Sadələşmiş enerji auditi az xərcli olur adətən + - 10-15 % dəqiqliklə 
aparılır. 
2. Dəqiq enerji auditi daha yuksək xərcli olur + 5-10 % dəqiqliklə aparılır. 
Enerji effektivliyi tədbirləri tətbiq edilərkən enerji effektivliyinin 
yuksəldilməsi uzrə tədbirlər rekonstruksiya binada daxili mikro iqlimin 
yaxşılaşdırılması və enerji auditorunun rekonstruksiya binada daxili mikro 
iqlimin yaxşılaşdırılmasına əmin olunmalıdır. 
17.Layihələndirmə və planlaşdırma 
Layihənin müxtəlifliyindən asılı olmayaraq əsas məqsədlər yerinə 
yetirilməlidir.Təbii olaraq, layihənin vaxt qrafikinə və xərclər smetasına 
əməl etmək, layihənin keyfiyyətlə tamamlanmasını təmin etmək,potensial 
problemlərin aşkar edib və onların ən qısa zamanda həll etmək, binanın 
sahibinə layihənin gedişi barədə hesabatların müntəzəm verilməsini təmin 
etmək, investisiya, vaxt və icra qrafiklərini idarə etmək və sairə kimi işlər 
yerinə yetirilməlidir. 
Binanın sahibi layihəni müstəqil 
idarə etməyə qərar verə bilər. 
Lakin onun yüksək ixtisaslı 
kadrları və öz təşkilatinda boş 
vəzifə yerləri olmadıqda yardım 
üçün xaricdən köməyə müraciət 
etməsi tövsiyə olunur. Binanın 
sahibi özünün maraqlarını təmin 
etmək üçün professional layihə 
meneceri 
ilə 
müqavilə 
bağlamalıdır. 
Binanın sahibi BS
Layihələnd./ 
Planlaşdır. 
Tikinti 
Təlim 
BS Layihə rəhbəri 
(Ombudsman)

---

Bu mərhələdə enerji auditi hesablamaları razılaşdırılmış məqsədlər 
tədbirlər və nəzərdə tutulmuş keyfiyyət səviyyəsi konkrət həllərlə həyata 
kecirilməlidir.Auditor enerji 
səmərəliliyi 
daxili mikro iqlimin 
təmini,istismar və xidmət sahələri üzrə geniş təcrubəyə malikdir.və podratci 
təşkilat (müştərək işləyən təşkilat) auditorlar sıx əməkdaşlıq şəraitində 
işlənməlidir.Layihənin meneceri və onun əməkdaşları icranın gündəlik 
monitorinqi ucun məsuliyyət daşıyır. 
Layihe menecerinə qərar qebul etmək və lazım gəldikdə fəaliyyət gostərmək 
ucun bəzi müvafiq səlahiyyətlər verilməlidir.Onlardan bəzilərini dadalamaq 
olar.Layihə üzrə butun fealiyyətlerin təsdiq mərkəzi olmasına,lahiyanin 
əlaqələndirircisi olmasına,hesbatların verilənlərinə qoyulan tələblerin riyaət 
edilməsinə qoyulan teləblər.Layihənin gedişatı haqqında goruşlərin 
keçirilməsinə 
avadanlıqların 
alınması 
cidmətlərinin 
həyata 
keçirilməsinə,xərclerin butun bəndlərin təstiq edilməsinə layihə 
komandasının heyətinin təyin edilməsine layihə üzrə butub hesablamaların 
təsdiq edilməsinə istənilən halda layihədə aşağıdakılar nəzərde tutulur. 
1 Layihənin təşkili sxemi
2 Butun icra dövrünü əhatə edən nəzarət tarixləri ile təqvim planı 
3 Layihənin maliyyə ucotu sistemi
4 muqavilələr uzrə yaranan mübahisələrin həlli qaydaları 
5 Texniki sxemlər və spesfikasiya
Müqavilələrin bağlanması üçün adətən rəqabətli penderlər tövsiyyə 
edilir.Və bəzi hallarda bu sabit olaraq həyata keçirilir .Enerji auditoru tender 
sənədlərini seçilməklə təsdiqi əldə edilməklə müqavilə fornaları şəklində 
heyata keçirilir .Nəzərdə tutulmayan xərclərə gorə muqavilslərdə bir başlıq 
olmamalıdır.Burada umumi və xususi şərtlər layihənin qısa təsviri 
qiymətləndirmə nəzarət vaxtları ilə işcilərin teqdim planı texniki 
spesfikasiya 
sxəmlər 
cizgiler,matərialların 
siyahısı 
nəzərə 
alınmalıdır.Müqavilələrin bağlanmasında sadalanan variantlarda yanaşı 
auditorun rəyi və müştərək iştirak əsas işlərdən sayılır. 

---

18.Enerji monitorinqi 
Binalarda 
enerji 
monitorinqinin 
kecirilməsi 
enerjiyə 
qənaət,səmərəlilik və effekt baxımından yararlıdır.Beləki bir çox hallarda 
tələb olunan komfort şəraiti yaratmaq üçün və həmçinin saxlamaq üçün 
lazım olan enerjidən artıq isifadə olunur.Bu baxımdan enerjiyə qənaət 
potensialı üzərində monitorinq kecirilməsi məqsədə müvafiq 
sayılır.Enerjiyə qənaət potensialı müəyyən olunmuş binada yaxud hər 
hansı bir enerji tələb edən məkanda müəyyən enerji sərf olunmasının 
qənaətinə məqsədli şəkildə nail olmaq deməkdir. Məsələn termostatik 
klapanlar quraşdırılmalı,pəncərələr kipləşdiririlməli,sistemlər avtomatik 
tenzimlənməli,enerji effektivliyi tədbirləri gorməklə binalarda enerji 
tələbatını 20-40% azaltmaq buna misal ola bilər.Sadalanan tədbirlər 
nəticəsində enerji tələbatı,
enerji auditinin hesablanmış səviyyəsinə 
endirilir və bu səviyyə uzun müddət saxlanıla bilir. 
Enerji monitorinqi sistemində əsas vasitə 
Enerji tələbatı - Temperatur 
diaqramı (ET)
hesab edilir. Hər bir bina yalnız ona məxsus olan və enerji 
hesablamaları əsasında qurulan ET-diaqramına (diaqramdakı xəttə) malik 
olur. ET-diaqramı xarici havanın müxtəlif temperaturlarında nə qədər 
enerji istehlakına ehtiyac olmasını göstərir. 
Enerji tələbatı
[кVt.saat/(m²·həftə.)]
Xarici havanın orta 
temperaturu [°C]
15
10
5
20
10
0
-10
-20

---

Enerji monitorinqi enerji tələbatını daim lazım olan səviyyədə 
saxlamaq üçün istifadə olunan idarəetmə üsuludur.Enerji monitorinqi 
enerji tələbatının ve xarici havanın orta temperaturunun qiymətini dövrü 
şəkildə(hər həftə) qeyd etməklə həyata keçirilir.Enerji monitorinqi 
enerjiyə qənaətlə bərabər, faydalı vasitə, həmin binanın və ya müəsisənin 
sahibi və istismarla məşğul olan heyyətə aşağıdakılara nail olmağa imkan 
verir.
1. Texniki qurgularin daha düzgün istismarı
2. Enerji qoruyucu tədbirlərin nəticelerinin sənədləşdirilməsi
3. Binanın enerji effektivliyi potensialının dahada artırılması yollarının 
müəyyən edilməsi
4. İstismar zamanı dəyişilmələein nəticələrinə tez reaksiya vərilməsi
5. Enerjiyə qənaətin imkanları haqqında daha çox məlumatın olması
6. Enerjiyə və suya olan xərclərin daha yaxşı bölüşdürülməsi
19.Enerji monitorinqinin prosedurları 
Enerji monitorinqi prosedurları aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir: 
1. Həftədə bir dəfə binadakı sayğacların göstəriciləri götürülür və xüsüsi 
enerji sərfi hesablanır.
2. Uyğun dövür üçün xarici havanın orta temperaturu qeyd olunur.
3. Həftəli bu iki gostərici enerji tələbatı diaqramında qeyd olunur
4. Enerji tələbatı diaqramından kənara çıxan avadanlıqların düz 
işləməməsi və ya sistemin iş parametrlerinin düz qoyulmaması göstərilir.
Enerji monitorinqinin əsas göstəricisi “Enerji - Temperatur” 
diaqramıdır. 
ET diaqramı hər hansı bir zaman kəsiyində tələb olunan enerjinin 
miqdarını və ona uyğun xarici temperaturun qiymətlərini xarakterizə edir. 
Bu halda hər qiymət bir həftəyə uyğun olur. Ölçülər nəticəsində alınan 
xətt 
ET(Enerji-Tempratur) əyrisi
adlanır. 
Xarici temperatur artdıqda enerji sərfi minimal səviyyəyə qədər azalır. Bu 
sərfə isti su təchizatına, ventilyatorlara, nasoslara, işıqlandırmaya, 
müxtəlif avadanlıqlara və s. tələb olunan enerji miqdarını aid etmək olar. 

---

Enerji tələbatı
[кVt st/m²həftə]
Orta xarici temperatur [°C]
15
10
5
20
10
0
-10
-20
Enerji monitorinqi proqramına işləyərkən, xarici havanın temperaturunu 
ölçən cihaz, enerji sayğacları,enerji hesablamalarının forması,enerji 
dioqramı kənara çıxma cədvəli duzgun istismar etmək və kənara 
cixmalari duzgun muəyyənləşdirmək baxımından komək edir. 
Həftəlik enerji monitorinqi üçün ET diaqramından istifadə etməzdən 
əvvəl bütün enerji effektivli tədbirləri həyata keçirmək, yeni istismar 
proseduralarını müəyyən etmək, bütün sınaqları başa vurmaq lazımdır. 
Ancaq bu halda ET diaqramı binada enerji tələbatını daha dəqiq 
xarakterizə edə bilər. 
Enerji monitorinqindən düzgün istifadə olunması görüləcək işlərdə 
enerjiyə qənaətin lazım olan səviyyədə saxlanılmasıni təmin edir. 
20.Ekoloji ffektlər 
Enerji effektivliyi tədbirləri nəticəsində sözsüz ki enerjiyə artan 
tələbatın və enerji itkilərinin səmərəliliyin artırılması nəzərdə 
tutulur.Enerji effektivliyi tədbirləri üzvi yanacaqdan (neft kömür və s. 
)istifadənin azaldılması və elektrik enerjisinin istehsalında zərərli 
tullantıların azaldılması, ətraf muhitin ekoloji mühitinin yaxşılaşdırılması 
nəzərdə tutulur. Enerji auditi üzrə effektlər enerji effektivliyi ilə 

---

müəyyənləşdiririlir.Əgər ekoloji effektlər maliyə cəhətdən yaxşı nəticə 
verirsə lahiyənin rentabelliyinin mövzusu aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır. 
-Zərərli tullantıların bir başa və dolayı yolla azaldılması, enerji istehsalı 
zamanı 
yaranan 
tullantılar,qlobal 
istiləşmənin, 
yəni 
iqlim 
dəyişdirilmələrinin potensialı, ilkin enerji daşıyıcıları üzrə göstəricilər və 
CaO
2
-nin emissiyasına baxılması tələb edilir.
21.Tikinti quraşdırma işləri. 
Enerji səmərəliliyi və rekonstruksiya ilə bağlı layihələrdə quraşdırma 
işlərinin əksər hallarda binanın cari istismarı ilə ust- ustə duşduyu 
vəziyyətdə bu mərhələnin daha çətin ola biləcəyi nəzərdə tutulur.Nəzərdə 
tutulmayan bəzi problemler var ki onların yaranma ehtimalı yüksək ola 
bilir.Ona görədə bəzən kritik suallara diqqət yetirilməli olur.Beləki bu 
suallar layihənin dəqiq və səmərəli təşkili obyektə rəhbərlik və nəzarət 
üçün dəqiq vəzifələr razılaşdırılmış iş planları və təqvimlər,razılaşdırılmış 
keyfiyyət standartları ve nəzarət prasedurları binanın istifadəçilərinə və 
qonşulara məlumatların verilməsi, tikinti meydancalarının təşkili və 
zibilin daşınmasının təşkili,keyfiyyətə nəzarət kimi nəzərdə tutulur.
İlkin nəzarət ve sınaq avadanlığın ayrı -ayrı qovşaqlarının xususilə də 
layihə ucun fərdi sxemlərin cizgilərin və sertifikasiyaların uyğun olaraq 
keyfiyyətlərini və işlərinin yoxlanılması nəzərdə tutulur.Avadanlığın 
qovşağının və sisteminin quraşdırıldıqdan sonra elektrik,su,sıxılmış hava 
və s. verildikdən sonra lahiyə gostəricilərinin kənara cıxmaları və qusurlar 
layihənin meneceri tərəfindən nəzarət əsasında aşkar edilməli və aradan 
qaldırılmalıdır.Lahiyyə üzrə görüşlər və nəzarət lahiyyə menecerinin 
rəhbərliyi altında podratcı və təchizatcı müəsisələrin nümayəndəleri 
iştirakı ilə keçirilməlidir. 
Məlumdur ki vacib məsələlər tərəflər arasındakı fikir ayrılığı və təqvim 
planından geri qalmalar müzakirə olunmalıdır.Nəticələr razılaşmalar və 
müddəalar göstərilməklə yekun protokolları əsasında rəsmi sənəd və 
yaddaş vəsaiti hesab edilir. 
İstismara təhvil zamanı enerji effektivliyi baxımından aşağıdakılar nəzərə 
alınmalıdır.
1. keyfiyyətə nəzarət

---

2. gucun uyğunluğunun yoxlanılması
3.əməliyyata nəzarət
4.icra sənədlərinin hazırlanmasına nəzarət
Razılaşdırılmış göstəricilər əsasında təhvil proqramına əgər kənara 
çıxmalar varsa müvafiq düzəlişlər qeyd edilməlidir. 
Lahiyədə olan butun dəyişikliklər tikinti mərhələsinin sxemlərində və 
istəmilən sənəddə hər hansı zəruri dəyişikliklər sənədləşdirilməli və 
layihənin meneceri tərəfindən imzalanmalıdır. 
22.Rentabelliyin hesablanması 
Rentabellik layihələndirmənin ən vacib hissələrindən biridir. 
Layihənin maliyyələsdirilməsində cəlb olunan kreditlərin faizləri 
vergilər, qrandlar, supsidiyalar və s.nəzərə alinmır. Binalarda enerji 
effektivliyinə aid olan misallarla birlikda rentabelliyin hesablanma 
standartları, təyinat və izahat baximindan asagidakilara nəzarət etməlidir: 
1.
igtisadi parametrlar 
2.
igtisadiyyatin əsaslari 
3.
rentabelliyin hesablanması 
Rentabelleyin hesablanmasinda məqsəd olaraq layihəni və tədbirlərin 
layihə bölmələrinin düzgün bölüsdürülməsi, vəsait axinlarinin 
hesablanmalarda maliyyələsdirmə strukturlarina igtisadi hissəsinin təsiri 
nəzərdə tutulur. 
Rentabellik-igtisadi baxisdir
.Rentabelliyin analizi 
asagidaki igtisadi parametrlərin maksimum dəqiq hesablanmalarını tələb 
edir. 
1. investisiyalar 
2. xalis illik gənaət 
3. texniki igtisadi xidmət 
4.infilyasiya indeksi 
5.nominal endirim dərəcəsi 
6.real endirim dərəcəsi 
İnvestisiya- layihənin realizə olunması ilə əlaqədar olan bütün xərclərini 
əhatə edir. Bunlara misal olaraq layihələndirmə,planlasdirma,keyfiyyətin 
təmin olunmasi,material ve avadanliqların qurasdirmasına nəzarət və 

---

testləşdirmə, icraedici sənədləsmə, isə salmaq, sazlama sinaqlari istismara 
verilmə, təlimlər, digər xərclər və vergilər (adv) və s göstərmək olar. 
Enerji effektivliyi üzrə xalis illik qənaəti, [AZN/il] sadələşdirilmiş 
şəkildə aşağıdakı kimi hesablamaq olar: 
𝐵 = (𝑆 ∙ 𝐸) + 𝐹
B
- Xalis illik qənaət [AZN/il]
S
- İllik enerji qənaəti [kVt·st/il] 
E
- Enerjinin qiyməti
[AZN/kVt·st] 
F
- 
Aşağı salınmış ödənişlər
[AZN/il] 
Aşağı salınmış ödənişlərə pik yükə [kVt] görə ödəmələr, qoşulmaya görə 
ödəmələr, ekoloji ödəmələr və s. daxil ola bilər. 
23.İnşaat materialları və avadanlıqların sertifikatlaşdırılması 
Tikinti materialların əsas texniki göstəriciləri. 
İnşaat 
materialları 
məhsullarının 
sertifikatlaşdırılması 
tikinti 
materiallarının dövlətin qanunverici orqanları tərəfindən təsdiq edilmiş 
sənədlərin standartlarına uyğunluğunun təsdiqlənməsi prosesidir . 
Aşağıdakı tikinti məhsulları uyğunluq təsdiqlənməsindən keçə 
bilər: boyalar və laklar, astar, qurutma yağları, sink ağ, boyalar üçün 
ultramarinlər, kadmium piqmentləri və bina strukturları, bunlara 
alüminium ərintilərindən və polimer materiallardan hazırlanmış dülgərlik 
– pəncərə və qapı balkon blokları, kontrplak məhsulları, ağacdan 
hazırlanmış plitələr, cam. 
Tikinti materialları və avadanlıqlarına daxildir: 
1. Quru qarışıqlar və astarlar,Gips,Ləkələr,Döşəmə qarışıqları,Astarlar, 
Gips profilləri və mayak örtükləri,Masonluq və gips torları,Fiberglas və 
fiberglas,Sement və toplu materiallar,Qum beton,Montaj və hörgü 
qarışıqları,hörgü soba və şömine üçün Qarışıq kafel, daş və izolyasiyası 
üçün 
Glues 

---

2. Tikinti blokları; Tikinti blokları, Dil və yivli plitələr, Kərpic,Şüşə 
bloklar 
3. Metal yayma, Armatur, künclər, borular,Vida yığınları 
4. Dam və tıxac,Metal kafel,Dekorasiya,Yumşaq kafel,Roll dam,Dalğalı 
vərəq,Dam mastikası,Tıxac,Polikarbonat,Yumşaq dam örtüyü üçün 
aksesuarlar,Xətti drenaj 
5. Saxta tavanlar və aksesuarlar,Düz tavanlar,Düz tavanlar üçün 
aksesuarlar,Mineral və kaset tavanları,Asma tavan üçün Profiles və açılar 
6. Tikinti texnikası,Bina pilləkənləri,Tikinti qüllələri,Beton qarışdırıcılar 
İnşaat Təhlükəsizliyi Məhsulları,Qüllələr və platformalar üçün 
aksesuarlar 
“AZSERTCENTER” MMC-də həmçinin aşağıdakı materialların 
sertifikatlaşdırılması aparılır: 
Sementlər, Ümumi tikinti təyinatlı sement. Sulfatadavamlı sement; 
Giltorpaq və yüksək giltorpaqlı sement; Portlandsement və şlak 
portlandsement. İnşaat məhlulları üçün sement. Beton qarışıqları. 
Odadavamlı beton. Ağır və xırdadənəli beton. Kimyadavamlı beton. Yol, 
aeradrom asfaltbeton qarışığı və asfaltbeton. İnşaat məhlulları və betonlar 
üçün əlavələr. İnşaat məhlulları. Gips yapışdırıcısı. Yapışdırıcılar-sement 
əsaslı (hidravlik bağlayıcı) kafel, keramika və döşəmə plitələri üçün. 
Beton divar daşları. Səki üçün beton plitələr. Yüksək təzyiqə davamlı 
dəmir-beton borular. 
24.Yaşıl tikinti materialları. 
Yaşıl tikinti
(
Ekoloji tikinti
, 
Ekotikinti
, 
Ekodevelopment
) — 
binaların tikilməsi və istismarının ətraf mühitə minimal təsir göstərən 
növüdür. Məqsədi binanın mövcud olduğu müddət boyunca enerji və 
maddi ehtiyatlardan istifadənin azaldılmasıdır. Bura binanın 
layihələndirildiyi yerin seçilməsi, tikintisi, istismarı, təmiri və hətta 
sökülməsi də aiddir.
Yaşıl tikintinin digər məqsədi binaların keyfiyyətinin qorunması və ya 
artırılması, onların daxili mühitində rahatlığın təmin edilməsidir. Bu 

---

tikinti növü klassik tikinti-layihə ənənələrini qənaətlilik, faydalılıq, 
uzunömürlülük və rahatlıq kimi anlayışlarla təkmilləşdirir.
Yaşıl tikinti texnologiyaları daim təkmilləşir və onların əsas məqsədi 
tikilinin ətraf mühitə və insan sağlamlığına ümumi zərərini azaltmaqdır. 
Buna aşağıdakılar sayəsində nail olmaq mümkün olur: 

enerji, su və digər resurslardan daha səmərəli istifadə etmək; 

insanların sağlamlığına və işçilərin effektivliyinin artırılmasına diqqət 
yetirmək; 

tullantıları və ətraf mühitə digər təsirləri azaltmaq. 
Başqa yanaşmaya görə yaşıl tikinti və tikinti materialları,daha kiçik 
miqyaslı təbii tikinti obyekt və müəssisələrdə təbii və yerli materiallardan 
istifadənin daha yararlı olmasını nəzərdə tutur.