3
güsü bir o qədər də dəqiq ifadə edilmir. Lakin hüququn iki yerə bölünməsi ideyası bütün ölkələrdə saxlanılır.
Hüququn bölgüsünü şərtləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, ictimai həyatda qüvvədə olan bir qrup hüquq nor-
maları cəmiyyət və dövlət mənafeyi (ümumi əhəmiyyətli ictimai mənafe) ilə baülı məsələləri nizama salır. Mə-
sələn, konstitusiya, cinayət və inzibati hüquq normaları bu qəbildən olan normalardır. Digər qrup hüquq norma-
ları isə ayrı-ayrı şəxslərin mənafeyi ilə baülı olan münasibətləri qaydaya salır. Məsələn, mülki hüquq normaları
bu cür normalara misal ola bilər.
Ümumi hüquq dövlət hakimiyyəti ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu hüquqa daxil olan normalar bilavasitə dövlə-
tin mənafeyini qoruyur, dövlətin və dövlət orqanlarının hüquqi vəziyyətini müəyyənləşdirir. Buraya aiddir: döv-
lət orqanlarının quruluşu; dövlət təşkilatlarının və vəzifəli şəxslərin səlahiyyətləri; dövlət hakimiyyətini ifadə
edən aktlar (vergilərin yıüılması, cinayətkarların úəzalandırılması və s.). Qədim Roma hüquqşünaslarının
fikrincə, ümumi hüquq normaları şərtsiz məcburi xarakterə malik olub ayrı-ayrı şəxslərin razılıüı ilə dəyişdirilə
bilməzdi. Bu normalara həmişə əməl olunmalıdır. Roma hüquqşünası Papinian göstərirdi ki, ümumi hüququn
ayrı-ayrı şəxslərin sazişi əsasında dəyişdirilməsi qeyri-mümkündür. Ümumi hüquq normaları, bir qayda olaraq,
dispozitiv yox, imperativ xarakter daşıyır.
Beləliklə, dövlət hakimiyyəti ilə baülı olan münasibətləri nizama salan hüquq normalarının məcmusuna
ümumi hüquq deyilir. Ümumi hüquqa daxildir:
●
konstitusiya (dövlət) hüququ;
●
inzibati hüquq;
●
maliyyə hüququ;
●
cinayət hüququ;
●
cinayət-prosessual hüququ;
●
mülki-prosessual hüquq;
●
ekologiya hüququ.
Xüsusi hüquq əsasən hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olmayan, azad və bərabər hüquqlu mülkiyyətzi kimi
çıxış edən şəxslərin - fiziki və hüquqi şəxslərin mənafeyinə xidmət edərək, onların tələbatını ödəyir və təmin
edir. Bu hüquqa istehsal və mübadilə prosesində xüsusi mülkiyyətzilərin münasibətlərini və mənafelərini qoru-
yan, nizama salan hüquq normaları daxildir. Xüsusi hüquq azad bazar münasibətlərinin mənafeyini müdafiə
edir. Ümumi hüquq isə dövlət hakimiyyət və icra orqanlarının fəaliyyət qaydasını, parlamentlərin, digər nüma-
yəndəlik və hökumət orqanlarının təşkilini və işini, ədalət mühakiməsinin həyata kezirilməsini, müvcud qurulu-
ş
a qarşı edilən qəsdlərlə mübarizəni nizama salan normalardan ibarətdir. ßgər bütün hüquq münasibətlərində tə-
rəflərdən biri kimi dövlət çıxış edərsə, burada söhbət ancaq ümumi hüquqdan gedə bilər. Ümumi hüquq haki-
miyyət və tabezilik sahəsinə aid olan hüquqdur. Xüsusi hüquq isə azad təşəbbüskarlıq sahəsini ifadə edir.
Xüsusi hüquq, hər şeydən əvvəl, xüsusi mülkiyyət institutunun yaranması və inkişafı ilə, habelə bu institut
ə
sasında yaranan münasibətlərin inkişafı ilə bağlıdır. Tarixən «xüsusi hüquq xüsusi mülkiyyətlə eyni vaxtda in-
kişaf edir». Bazar sistemi subyektlərinin ümumi bərabərliyi və hüquqi müdafiəsi, sahibkarlıq, iqtisadi azadlıq,
xüsusi mülkiyyət sivil dünyanın tanıdıüı və qəbul etdiyi vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz atributlarıdır. Bu atri-
butlar, ələlxüsus da xüsusi mülkiyyət xüsusi hüquqla bilavasitə baülı və əlaqəlidir. Xüsusi hüquq istehsal vasitə-
ləri və üsulları üzərində xüsusi mülkiyyətə və əmtəə təsərrüfatına əsaslanır. Bu hüquq mülkiyyətzilərin xüsusi
mənafeyini, müstəqilliyini və təşəbbüskarlıüını təmin edir.
Ümumi və xüsusi hüququ bir-birindən ayırmaq olmaz. Hüquq sistemində onlar bir-biri ilə sıx surətdə birləş-
miş əlaqədədir. Xüsusi hüquq ümumi hüquqa əsaslanır və ona söykənir. Ümumi hüquq olmadan xüsusi hüquq
fəaliyyət göstərə bilməz. O, xüsusi hüququ müdafiə etmək və qorumaq məqsədinə xidmət edir. Onlar bir-biri ilə
üzvi surətdə qarşılıqlı əlaqədə olub, hüquq sistemini təşkil edir.
Xüsusi və ümumi hüquq arasındakı münasibətlərin xüsusi aspektləri sovet düvrünün tanınmış alimi
M.M.Aqarkov tərəfindən 1920-ci ildə nəşr edilən geniş məqalədə əsaslı surətdə işıqlandırılmışdır. Bu məqalə
1992-ci ildə «Pravovedenie» æurnalının birinci və ikinci nömrələrində yenidən dərú edilmişdir. M.M.Aqarkov
göstərirdi ki, ümumi hüquq dövlət hakimiyyəti ilə, xüsusi hüquq isə xüsusi təşəbbüskarlıqla baülı olan hüquq-
dur.
Hüququn bu cür iki sahəsinin fərqləndirilməsinə dəlalət edən meyarların müəyyənləşdirilməsinə o dövrdə
sovet hüquq ədəbiyyatında xüsusi cəhd göstərilirdi. Müəlliflərdən B.B.×erepaxin qeyd edirdi ki, tənzim olunan
münasibətə hüququn göstərdiyi təsirin üsul və xarakteri ümumi hüququ xüsusi hüquqdan fərqləndirməyə imkan
verən əsas meyardır. Dövlət idarəziliyi sahəsində yaranan münasibətlər iyerarxiya (aşaüıdakıların yuxarılara ta-
beziliyi) prinsipinə əsaslanır. Ona görə də bu münasibətlər ümumi hüququn nizamasalma predmetinə daxildir.
Iqtisadiyyat, hər şeydən əvvəl əmtəə-mal mübadiləsi sahəsində yaranan münasibətlər isə iştirakzıların müstəqil-
liyi və sərbəstliyi prinsipi üzərində qurulur. Ona görə də bu münasibətlər xüsusi hüquqla qaydaya salınır və tən-
4
zimlənir.
Müəlliflərdən S.S.Alekseyevin fikrincə, hüquqi inkişafda əsas rolu xüsusi hüquq oynayır. Xüsusi hüquq bu
sahədə ümumi hüquq institutlarını üstələyir. O qeyd edir ki, xüsusi hüquq əsasən «bazar hüququdur». Ona görə
də bu hüquq MDB zərzivəsində vahid hüquqi məkan yaradılmasında vacib rol oynaya bilər. Belə ki, bazar prin-
sip etibarilə dövlətlərarası sərhədlər tanımır.
Xüsusi hüquq təsərrüfatın bazar iqtisadiyyatı qaydasında təşkilinə əsaslanan hüquq sisteminin bazasını təşkil
edir. Bu hüquq bütün sivil və qabaqcıl hüquq sistemlərində əmlakın mənsubiyyəti və ya əmlakdan istifadə edil-
məsi üzrə müxtəlif münasibətləri (mülkiyyət, icarə, kirayə, lizinq və s. münasibətləri), yəni əmlak münasibətlə-
rini nizama salır. Bu münasibətlərdə iştirak edən subyektlər hüquq bərabərliyinə malikdirlər. Həmin müna-
sibətlər iyerarxiya (yunanca hierarchia — «hieros» müqəddəs + «arche» hakimiyyət) tabeziliyi, hakimiyyət-ta-
bezilik prinsipi üzrə qurulmur. Iştirakzıları bərabər hüquqa malik olmayan əmlak münasibətləri xüsusi hüququn
nizamasalma predmetini təşkil etmir. Məsələn, hüquq pozuntusuna görə cərimənin alınması və ya vergi yıüıl-
ması yolu ilə dövlət büdcəsinin formalaşdırılması zamanı da əmlak münasibətləri yaranır. Bu münasibətlərdə
çıxış edən iştirakzılar bərabər hüquqa malik deyillər. Burada tərəflərin iradə azadlıüını istisna edən hakimiyyət
— tabezilik münasibətləri var. Belə ki, cərimə alınması əsasında yaranan əmlak münasibətində dövlət yol polisi
və yol hərəkəti qaydalarını pozan sürücü çıxış edir. Vergi yıüılması ilə əlaqədar yaranan əmlak münasibətinin
iştirakzıları isə dövlət və vergi ödəyiciləridir (fiziki və hüquqi şəxslərdir). Bu cür əmlak münasibətləri hakimiy-
yət-iyerarxiya tabeziliyinə əsaslanır. Tərəflər arasında hakimiyyət-iyerarxiya tabeziliyinə əsaslanan bu cür mü-
nasibətlər, həmzinin digər vergi və ya başqa maliyyə münasibətləri xüsusi hüququn yox, inzibati və maliyyə hü-
ququnun, başqa sözlə desək, ümumi hüququn nizamasalma predmetini təşkil edir. Deməli, iştirakzıları bərabər
hüquqa malik olan əmlak münasibətləri xüsusi münasibətlər hesab olunur. Bu münasibətlər xüsusi hüququn ni-
zamasalma predmetinə daxildir. Dəyişmə, alqı-satqı, daşıma, podrat, icarə, kirayə və digər müqavilələrdə tərəf-
lər bərabər hüquqlara malikdirlər. Bu müqavilələrlə əlaqədar yaranan əmlak münasibətləri xüsusi hüquq müna-
sibətləri sayılır.
Qədim Romada xüsusi hüquq dedikdə, ayrı-ayrı şəxslərin digər şəxslərlə qarşılıqlı münasibətlərində onların
mənafeyini müdafiə edən hüquq normalarının sistemi başa düşülürdü. Xüsusi hüquq sahəsinə mülkiyyət, vərə-
səlik, öhdəlik, ailə və digər münasibətlər daxil idi. XII cədvəl qanunlarında göstərilirdi ki, şəxs borc müqaviləsi
baüladıüı və mülkiyyətzi olduüu hallarda, onun şifahi sərəncamı hüquq norması kimi qəbul edilir. Roma hüquq-
ş
ünaslarına görə, xüsusi hüquq üz sahəyə bölünür: Roma dövlətində yaşayan şəxslər arasında şəxsi hüquqları və
şə
xsi münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarına; şəxslər arasında əmlak münasibətlərini nizama salan hü-
quq normalarına; şəxsi və əmlak xarakterli subyektiv hüquqların müdafiəsini təmin edən hüquq normalarına.
Roma xüsusi hüququ bir az əvvəldə güstərdiyimiz kimi, üz tarixi hüquq sistemini əhatə edirdi: sivil hüququnu;
pretor hüququnu; xalqlar hüququnu. Bu hüquq, ələlxüsus bizim eradan əvvəl axırıncı əsrlərdə və bizim eranın
II-III əsrlərində daha intensiv surətdə inkişaf etmişdir. Roma xüsusi hüququ sözün əsl mənasında hüquqi
mücüzə idi. O, bütün zamanlarda hüquq mədəniyyətinin və incəsənətinin öz əhəmiyyətini itirməyən böyük əsə-
ridir. Roma hüququ müəyyən mənada bəşəriyyətin hüquqi tərəqqisini təyin edir və şərtləndirir. O, dünyanın şah
ə
səri olmaqla insan aülı və zəkasının nəticəsidir.
Beləliklə,
xüsusi hüquq odur ki, bu hüquq özündə fiziki və ya hüquqi şəxslər arasında yaranan münasibətlə-
ri tənzimləyən hüquq normalarını birləşdirir. Bu hüquq müstəqil bazar subyektlərinin mənafeyini müdafiə edir.
ßmtəə istehsalı və mübadiləsi prosesində xüsusi mülkiyyətzilər arasında əmələ gələn münasibətləri qaydaya sa-
lan və tənzimləyən hüquq normaları xüsusi hüququn əsasını təşkil edir. Onun əsas funksiyası maddi və qeyri-
maddi (ideal) nemətləri bölüşdürməkdən, bu nemətlərin müəyyən subyektlərə verilməsini hüquqi cəhətdən tə-
min etməkdən ibarətdir.
3. Xarici hüquq sistemlə
rində
xüsusi hüquq
Qədim Roma hüquqşünasları tərəfindən hüququn ümumi və xüsusi hüquq sahələrinə bölünməsi müasir
xarici hüquq sistemlərinin çoxu tərəfindən qəbul edilmişdir. Bir çox dövlətlərin qanunvericiliyində Roma hü-
quqşünasları tərəfindən işlədilən «xüsusi hüquq» termini indi də saxlanılır. Xüsusi hüquq kontinental Avropa
ölkələrinin hüquq sistemi (roman-german hüquq ailəsi) üçün xarakterikdir. Almaniya milli hüquq sistemi xüsu-
si hüququ özünün bir sahəsi hesab edir. Hamıya məlumdur ki, XII əsrdən başlayaraq bütün feodalizm dövrünün
ə
n vacib tarixi proseslərindən biri olan Roma hüququnun resepsiyası (latınca receptio — qəbul etmək, qəbul)
başlayır.
Roma hüququnun resepsiyası dedikdə, Roma hüququnun bu və ya digər düvlət tərəfindən qüvvəyə
malik olan hüquq kimi qəbul olunması, tanınması və mənimsənilməsi başa düşülür. XVII əsrdə Roma hüququ
rəsmi surətdə Almaniyanın qüvvədə olan hüququ kimi qəbul edilmişdir. Aralıq dənizi sahillərində məskunlaşan
xalqlar arasında iqtisadi əlaqələri tənzimləmək üçün yaradılan Roma hüququ bütün müasir Avropa xalqlarının
mülki hüquq tarixində misilsiz və qeyri-adi rol oynamışdır. Bu hüquq müəyyən mənada bütün antik dünyanın