325
4.3.1. Çerenkov sayğacları ........................................................... 65
4.3.2. Vilson kamerası ................................................................. 66
4.3.3. Qabarcıqlı kamera ............................................................ 66
4.3.4. Fotoemulsiya üsulu .......................................................... 67
4.3.5. Kimyəvi üsullar ................................................................... 67
4.4. Detektorlar. İonlaşdırıcı şüalanmanı qeydə alan sayğaclar ........... 68
4.4.1. Qaz ionlaşdırıcı detektorlar .............................................. 68
4.4.2. Ssintilyasiya detektorları. Ssintilyasiya sayğacları ............... 72
4.4.3. Ssintilyasiya γ ‐spektrometrləri ........................................ 76
4.4.4. Ssintilyasiya β ‐spektrometrləri. Maye ssintilyatorlar.
Zərrəciklərin həyəcanlanmasına əsaslanmış qeydəalma
üsulları ....................................................... .................... 82
4.4.4.1. Maye ssintilyasiya sayğaclarında radioaktiv
preparatların hazırlanması və radioaktivliyin qeydə
alınması qaydaları. Bioloji preparatların solibilizə
edilməsi .............................................................. 84
4.4.4.2. Maye ssintilyatorlar. Dioksan əsaslı ssintilyatorlar.... 85
4.4.5. Yarımkeçirici sayğaclar ..................................................... 85
4.5. Neytronların qeydə alınma üsulları ............................................ 88
4.5.1. Neytronların qeydə alınması üsulları haqqında ümumi
təsəvvürlər ...... .................................................................. 88
4.5.2. Kiçik enerjili və istilik neytronları sayğacları ..................... 89
4.5.3. Sürətli neytronlar sayğacı ................................................. 90
4.6. Radiasiya nəzarəti cihazları ......................................................... 90
4.6.1. İndikatorlar ..................................................................... 90
4.6.2. Rentgenmetrlər ................................................................. 91
4.6.3. Dozimetrlər ....................................................................... 91
4.6.4. Radiometrlər ...................................................................... 94
4.6.5. Əhalinin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş məişət
dozimetrləri .......... .......................................................... 95
FƏSİL V. TƏBİİ RADİASİYA MƏNBƏLƏRİ ............................................. ....... 100
5.1. Kosmik mənşəli təbii şüalanma mənbələri ............................... 103
5.1.1. İlkin kosmik şüalanma ..................................................... 104
5.1.2. İkinci kosmik şüalanma .................................................... 114
5.2. Yer mənşəli radioaktiv şüalanma
mənbələri .............................. 117
5.2.1. Yer qabığının radiasiyası ................................................... 117
5.2.2. Radon qazı şüalanması .................................................... 133
5.2.3. Daxili şüalanmada ayrı‐ayrı radionuklidlərin payı .............. 150
FƏSİL VI. TEXNOGEN (ANTROPOGEN) MƏNŞƏLİ RADİASİYA
MƏNBƏLƏRİ ............................................................................ 157
326
6.1. Peşə fəaliyyəti ilə bağlı şüalanma mənbələri ........................... 158
6.1.1. Atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə ilə bağlı
şüalanma mənbələri .................................................... 161
6.1.2. Nüvə partlayışlarının yaratdığı şüalanma mənbələri ..... 169
6.1.3. Təbabətdə istifadə olunan şüalanma mənbələri ........... 177
6.1.4. Digər radioaktiv şüalanma mənbələri ........................... 180
6.2. Geopatogen zonalarla bağlı şüalanma mənbələri ..................... 195
FƏSİL VII. TƏBİİ RADİASİYA FONU ............................................................ 198
7.1. Təbii radiasiya fonu və Yer biosferi üçün onun əhəmiyyəti .... 198
7.2. Yerin biosferinin yaranmasında və təkamülündə təbii radiasiya
fonunun əhəmiyyəti ............................................................... 200
7.3. Təbii radiasiya fonunun orqanizmlərin normal boyümə
və inkişafında rolu
.................................................................. 205
7.4. Yüksək radiasiya fonunun biota əlverişli təsiri .......................... 208
FƏSİL VIII. RADİASİYANIN BİOLOJİ TƏSİRİ ............................................... ...... 210
8.1. Radiasiyanın insan orqanizminə təsir effektləri ...................... 210
8.2. Radiasiyanın insan orqanizminə təsirinin xüsusiyyətləri ........... 213
8.3. Radiasiyanın insan orqanizminin immun sisteminə təsiri .......... 218
8.4. Şüalanmanın uzaq təsirləri ........................................................ 219
8.5. Şüalanmanın genetik nəticələri ................................................. 225
8.6. Radonun və onun parçalanma məhsullarının bioloji təsiri ........ 230
8.7. Radiasiyanın bioloji təsir mexanizmi haqqında ......................... 232
8.8. Radiobiologiyada kiçik dozalı radiasiya problemi ...................... 235
8.8.1. Kiçik dozalı radiasiyanın stimullaşdırıcı təsiri .................. 237
8.8.2. Radiohəssaslıq problemi ................................................... 239
8.8.3. Kiçik dozalı radiasiyanın təsirinin uzaq nəticələri .............. 240
8.8.4. Kiçik dozalı radiasiyanın fotosintez prosesinə təsiri ........... 243
FƏSİL IX. MÜXTƏLİF RADİONUKLİDLƏRİN TORPAQDA VƏ “TORPAQ ‐BİTKİ”
ZƏNCİRİNDƏ MİQRASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ ................................. 250
9.1. Radionuklidlərin torpaqda miqdarı ........................................ 250
9.2. Radionuklidlərin bitkilərə və onların ayrı‐ayrı orqanlarına
keçmə xüsusiyyətləri ............................................................. 255
9.3. Ərazini çirkləndirən radionuklidlərin torpaqdan ərazidə
formalaşan bitkilərə keçmə əmsallarının təyini ...................... 263
9.4. Radionuklidlərin torpaqdan bitkilərə keçməsinin riyazi
modeli ................................................................................. 270
FƏSİL X. RADİOAKTİVLİK VƏ ONUN YARATDIĞI EKOLOJİ PROBLEMLƏR ........ 272
10.1. Ətraf mühitin radioaktiv tullantılarla çirklənmə .................... 272
327
10.2. Atom enerjisi sənayesinin ekoloji problemləri ...................... 274
10.3. Atom elektrik stansiyalarında qəzalar ....................................... 277
10.4. Çernobıl fəlakətinin qlobal nəticələri ....................................... 278
10.4.1. Çernobıl “sarkofaqı” bu gün ...................................... 280
10.4.2. Çernobıldən yeni bir zərbə ........................................... 281
10.4.3. “Ölü zonadan” xəbərlər .............................................. 281
10.4.4. Qəzanın min illiyə uzanan tibbi nəticələri .................... 282
10.5. Nüvə silahlarının bilavasitə istifadəsinin və onların sınaqdan
keçirilməsinin yaratdığı ekoloji problemlər ............................. 283
10.6. Atom sualtı qayıqlarında qəzalar ............................................. 285
10.7. Radioaktiv tullantıların basdırılması problemi .......................... 287
10.7.1. Dəniz və okeanların dibində basdırılma ........................ 288
10.7.2. Duz çöküntülərində basdırılma ........................................ 289
10.7.3. Geoloji basdırma ............................................................. 289
10.7.4. Plutonium problemi ................................................ .... 289
10.8. İşlənmiş nüvə yanacağının emalı və onun perspektivləri ........... 290
10.9. Atom energetikasına alternativ yoxdur ....................................... 291
ƏDƏBİYYAT ................................................................................................ 293
328
Elimxan Süleyman oğlu Cəfərov
RADİOBİOLOGİYA
329
“ELM” REDAKSİYA‐NƏŞRİYYAT VƏ
POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ
Direktor: Hafiz Abıyev
330
Çapa imzalanmışdır 15.09.2014 .
Formatı: 70 x 100 1/16. Həcmi 26.6 ç. v.
Tirajı: 300 nüsxə. Sifariş № 61
331
“ELM” RNPM –in mətbəəsində çap olunmuşdur
(istiqlaliyyət, 28) .
332
Cəfərov Elimxan Süleyman oğlu 9 aprel 1955 ‐ci ildə
Qərbi Azərbaycanın (sonradan Ermənistan SSR adlandırılan)
Kalinino rayonunun Soyuqbulaq kəndində ziyalı ailəsində
anadan olmuşdur. O, 1972 ‐ci ildə orta məktəbi qızıl medalla
bitirərək, Azərbaycan Dövlər Universitetinin fizika fakültəsinə
daxil olmuş və 1977 ‐ ci ildə həmin fakultəni əla və yaxşı
qiymətlərlə bitirmişdir.
Üçillik pedoqoji fəaliyyətdən sonra Azərbaycan SSR
Elmlər Akademiyasının Fizika İnstitutunda elmi fəaliyyətə
başlamış, 1981 – ci ildən isə SSRİ EA ‐nın Moskva şəhərində
yerləşən, Nobel mükafatı laureatı N.N. Semyonovun rəhbərlik etdiyi Kimyəvi ‐ Fizika
İnstitutunda əvvəlcə təcrübəçi‐tədqiqatçı, sonra isə aspirant olmuşdur. Həmin illərdə SSRİ
EA ‐nın akademiki V. İ. Qoldanskinin rəhbərliyi altında qan plazmasının əsas zülallarından
olan albuminin fəza quruluşunun tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Tritiumla nişanlama
metodunun tətbiqi tədqiqatçıya, ilk dəfə olaraq, molekulun səth sahəsini, polipeptid
zəncirin bükülmə və molekulun səthinin kələ ‐ kötürlük əmsallarını müəyyən etməyə
imkan vermişdir. Tədqiqatçı‐ alim həmçinin zülal molekulunun səthində “hidrofob
ciblərin” olması ideyasının ilk dəfə təcrübi təsdiqini verə bilmiş, makromolekulu intakt
domenlərə bölməklə, həm domenlərarası əraziləri tətqiq etmiş, həm də riyazi hesablama
yolu ilə molekulu təşkil edən domenlərin sayını müəyyənləşdirmişdir.
Tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə 01.04.17 ‐“Kimyəvi fizika” ixtisası üzrə kimya
elmləri namizədi (1986, Moskva ş.) və 03.00.02 – “Biofizika” ixtisası üzrə biologiya elmləri
doktoru (2004, Bakı ş.) elmi dərəcələri almışdır.
E. S. Cəfərov AMEA ‐ nın Radiasiya Problemləri İnstitutunun Radiobiologiya
laboratoriyasının müdiri, “Radiobiologiyanın müasir problemləri” üzrə Beynəlxalq Şüranın
üzvüdür. Əsas fəaliyyət istiqaməti radiobiologiya və radioekologiya sahələridir. Bu sahədə
E.S.Cəfərovun rəhbərliyi ilə Abşeron yarımadasının radionuklidlərlə lokal çirklənmə
zonalarından birində (Romanı yod zavodunun ərazisində) radionuklidlərin keyfiyyət və
kəmiyyət tərkibi müəyyənləşdirilmiş, onların həm torpağın ayrı ‐ ayrı profilləri üzrə, həm
də üfiqi müstəvidə yayılma arealları və “torpaq ‐ bitki” zənciri üzrə miqrasiya
xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Həmçinin də ərazini çirkləndirən radionuklidlərin yaratdığı
ionlaşdırıcı şüalanmanın xroniki təsir şəraitində yabanı halda formalaşmış ot bitkilərinin
biomorfoloji və reproduktivlik xüsusiyyətləri, bu şəraitə həssas olan fotosintez prosesi və
bitkilərin antioksidant müdafiə sisteminin fəaliyyəti tədqiq edilmişdir.
E.S.Cəfərov həm də Sumqayıt Dövlət Universitetində müəllimlik fəaliyyəti ilə
məşğuldur. O, Universitetin “Ekologiya və Təbiətdən İstifadə” kafedrasının professorudur.
140 ‐ ə qədər elmi məqalənin, 2 müəlliflik şəhadətnaməsinin, 2 monoqrafiyanın və 2 dərs
vəsaitinin müəllifidir.
1983 ‐ cü ildə SSRİ EA ‐ nın Kimyəvi ‐ Fizika İnstitutunun (Moskva ş.) gənc alim və
aspirantlarının müsabiqəsinin qalibi (II yer), 1984 ‐cü ildə Ümumittifaq Lenin Kommunist
Gənclər İttifaqının Moskva şəhəri üzrə gənc alim və aspirantların arasında keçirdiyi
müsabiqənin qalibi (III yer) olmuşdur.
2005‐ci ildə biologiya elmləri sahəsində xidmətinə görə AMEA –nın Rəyasət
Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |