Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana_____________ 181
bacarığa alqoritmik və evristik komponentlər daxildir. Alqoritmik komponentdə axtarış təşkil edilir, evristikdə isə o, istiqamətlənir. Evristik komponentlər nəticəni almaq üçün həll edənə, əməliyyatın əvvəldən məlum olub-olmamasından asılı olmayaraq, isbatın axtarılmasında lazım gəlir. İsbatla əlaqədar fikri fəaliyyət bacarığının aşağıdakı səviyyələrini göstərə bilərik: 1) reproduktiv-alqoritmik (şagird dərslikdə isbat edilmiş teoremin isbatını tapır); 2) produktiv-alqoritmik (dərslikdə isbat edilmiş teoremin isbatı yeni çertyoj və işarələr əsasında müəyyənləşdirilir); 3) reproduktiv-evristik (şagird bir qədər əvvəl sinifdə isbat edilmiş hökmlərin isbatını verir); 4) produktiv-evristik (şagird yeni qarşılaşdığı hökmü isbat edir). İsbatın axtarılmasının öyrənilməsinə müxtəlif cəhətdən baxmaq olar. Məktəb həndəsə kursunun əvvəlində bu məsələyə daha çox diqqət vermək lazım gəlir. Şagirdlər isbatın axtarılmasının evristik priyomları ilə tanışdırlarsa onlar məsələ həllində o qədər də çətinlik çəkmirlər. Tanış məsələyə gətirmə, şərtin sadələşdirilməsi, xüsusi hallara baxmaq və s. belə priyomlara nümunə ola bilər. Lakin bunlar, şagirdlərin isbata aid müəyyən təcrübələri olduqda tətbiq edilə bilər. Riyazi fənlərin öyrənilməsinə başlanılan ondan isbatı axtarmaq bacarığının, ilk növbədə formalaşdırmaq mümkün olan, ümumi priyomlarını müəyyənləşdirmək lazımdır. Məsələ həllinin axtarılması prosesi dairəvi baş verir. Bunu aşağıdakı sxemlə təsvir etmək olar.
Bu halda isbatı bir neçə üsulla axtarmaq olar (bu isə seçilmiş proqramın əsasıdır): 1) Hökmün mətninin təhlilindən onun nəticəsinə keçmək (hökmün mətninin təhlili); 2) hökmün şərtinin təhlili və onun başqa şəkildə ifadə edilməsindən sonra nəticəyə keçmək (şərtin genişləndirilməsi); 3) hökmün mətninin təhlilindən və Şərtin başqa ifadəsi; Məsələdə tələb olunan; Tələbin başqa ifadəsi
_____________Milli Kitabxana_____________ 182
nəticəni başqa şəkildə ifadə etdikdən sonra şərtə keçmək (tələbi genişləndirmək); 4) hökmün mətnin təhlilindən və gah nəticəni, gah da şərti başqa şəkildə ifadə etdikdən sonra nəticəyə keçmək (ardıcıl olaraq nəticə və şərtin təhlili). Apardığımız axtarış eksperimenti göstərdi ki, “nəticənin genişləndirilməsi” priyomu aşağı sinif şagirdləri üçün çətindir. Odur ki, burada əsas diqqəti isbatı qalan üç yolla tapmağı axtarmağın öyrədilməsinə yönəltmək məsləhətdir. Nəticənin tam genişləndirilməsi bacarığına sahib olmağa şagirdlər tədricən gətirilir. Bunun üçün ardıcıl olaraq gah şərti, gah da nəticəni genişləndirməklə isbatın axtarılması məşq edilir. İsbatı axtarmağın yuxarıda göstərilən hər sonrakı yolu əvvəlkinin tərkib hissəsidir. Göstərilən priyomların ardıcıl olaraq formalaşdırılması şərti belədir: Hökmün mətninin təhlili, onun şərtinin genişlən- dirilməsi, ardıcıl olaraq şərtin və nəticənin təhlili. İsbatın axtarılması zamanı da şagird onun məntiqi strukturunu və necə qurulduğunu bilməlidir. Odur ki, isbatın axtarılmasının ümumi priyomlarının formalaşdırılması onun düzünə və dolayı metodlarla aparılması üzrə təlim priyomlarının daxil edilməsi ilə eyni zamanda yerinə yetirilir. Şagirdlərə isbatın axtarılması priyomlarının öyrədilməsi zamanı yerinə yetirilməli şərtlərin müəyyənləşdirilməsilə, hər bir priyomun mənimsədilməsinin konkret metodikasına baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar təlim işinin priyomları müxtəlif ümumilik səviyyəsində ola bilər: hər hansı məsələlər sinfinin həllində tətbiq edilən xüsusi priyomlar, geniş, daha əhatəli məsələlər sinfinin həllində tətbiq olunan ümumi priyomlar. Spesifik priyomlar biliklərin mənimsənilməsinə yönəldilmiş bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılmasına imkan verir. Ümumi priyomlar, daha geniş xarakterli bacarıqların formalaşdırılmasına, biliyin tətbiqi üsullarının mənimsənilməsinə yönəldilir ki, bu da daha şüurlu öyrənməyə əsaslı təsir edir. Ümumi priyomların lazımi səviyyədə mənimsənilməsi ilə onları digər fənlərdə də tətbiq etmək olar. Bu priyomların formalaşdırılması zamanı aşağıdakı şərtləri yerinə yetirmək lazımdır. 1) priyoma daxil olan əməliyyatların tam sistemini göstərmək; 2) priyomların elementlər üzrə mənimsənilməsini təşkil etmək; 3) priyomun tətbiqini onun ilkin göstərilməsi və mənimsənilməsi zamanı _____________Milli Kitabxana_____________ 183
genişləndirmək; 4) müxtəlif təlim materialları üzrə formalaşdırma, spesifik priyomlara nisbətən, uzun vaxt tələb edir. 5) əsas diqqət sxemlərin, cədvəllərin, kartoçkaların, evristik göstərişlərin və s. tətbiqinə verilir; 6) priyomların daxil edilməsi dərslikdə isbatı ilə verilən teoremlərlə reallaşdırılır. Şagirdlər priyomları müstəqil tətbiq edərkən, onlarda son nəticənin nümunələri olmalıdır. Bu isə göstərilən şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədardır. İsbat priyomlarının formalaşdırılması dörd mərhələdən keçir: hazırlıq, giriş, mənimsəmə, müstəqil tətbiq. İsbatın axtarılması və aparılması priyomlarının qısa xarakteristikasını verək. 1) Hökmün mətninin təhlili. Bu priyomun öyrədilməsindən məqsəd şərt və nəticə arasında lazımi əlaqəni tamamlamaqda şagirdlərə kömək etmək, hökmün mətninin əvvəlcədən diqqətlə təhlilini vermək bacarığını onlarda formalaşdır- maqdır. 2) Şərtin genişləndirilməsi. Bu priyomun formalaşdırılmasından məqsəd şagirdlərə bilavasitə verilənlərdən ardıcıl olaraq nəticə çıxarmağı, yeni alınandan yeni nəticə çıxarmağı (ikinci nəticə) öyrətməkdir. 3) Hökmün şərtinin və nəticəsinin ardıcıl təhlili. Baxılan priyomun daxil edilməsindən məqsəd şagirdlərə nəticənin yerinə yetirilməsi üçün ardıcıl olaraq kafi şərti və şərtdən alınan zəruri şərti tapmağı, habelə ikinci zəruri və kafi şərti tapmağı öyrətməkdir. Bu əməliyyatları dəfələrlə aparmaqla şagird isbatı tapır. 4) İsbatın aparılması üzrə təlim işi priyomları (Düzünə və dolayı isbatlar). Bu işin aparılmasından məqsəd şagirdləri isbat metodları, məntiqi əməliyyat tərkibi ilə tanış etməkdən ibarətdir. İsbatın axtarılmasında şagirdlər hər hansı metoddan istifadə edirlər. Hər bir priyomun formalaşdırılmasının konkret metodikasını aşağıdakı ardıcıllıqda şərh etmək olar. - priyom, onun əməliyyat tərkibi; - priyomun formalaşdırıldığı məzmun; - onun formalaşdırılması üsulları; - formalaşdırmanın meyarı. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|