30-rasm.Georg Grotefend
(1775-1853)
212
Siddiqlar, ya’ni moniy mazhabidagilarning taqvodorlari va zohidlari
o‘zlariga farz qilgan qonunlar tuzdi...” (Beruniy 1968, 241-242).
Moniy ta’limoticha, olam yaxshilik va yovuzlik asosiga
qurilgan. Bu mangu va qarama-qarshi kuchlar dunyo turguncha turadi
va bir-biri bilan kurashib yashaydi
60
.
Moniy ta’limotiga ko‘ra, taraqqiyot nurning zulmat ustidan
to‘liq hukumronligiga olib bormog‘i kerak. Moniy va uning izdoshlari
muhim diniy masalalardan biri dunyoda yovuzlikning yashab turishi
sabablarini izlashdan iborat deb bilganlar. Dinning mohiyati ham
inson uchun yovuzlikka qarshi kurashish yo‘llarini ochishdan
iboratdir.
Dindorlar ikki toifaga bo‘lingan: oddiy «tinglovchilar» va
«saylanganlar». Har bir ortiqcha narsa va dunyoning orzu havaslari
shaytonning ishidir, deb hisoblangani bois, «saylanganlar» tarki
dunyo qilib o‘tgan. Dindorlar ichida qandaydir ierarxik bo‘linish
mavjud edi, biroq din miqyosida jamoalarning tabaqalanishi bo‘lgan
emas.
QADIMGI TURK-MONIY YoZMA MANBALARI
Turkiy xalqlarning falsafiy qarashlari tarixida moniylik muhitida
yaratilgan yozma obidalar alohida o‘rin tutadi.
Moniy dini xoh buddiylik bilan yonma-yon bo‘lsin, xoh islom
davrida bo‘lsin - o‘zga dinlar tomonidan doimiy ta’qibga uchrab
kelgan. Tabiiyki, bunday sharoitda moniy yodgorliklarini hech kimsa
atayin saqlagan emas. Shu bois kunimizgacha yetib kelgan moniy
yodgorliklarining ko‘pi parokanda va uzindilar holida.
Bizgacha turk-moniy muhitida yaratilgan she’rlar, tavbanoma,
moniy aqoidlarining parchalari (yo‘riqnomalar), ta’birnoma,
grammatik asar uzindilari, shuningdek, epigrafik matnlardan yetib
kelgan.
Turk-moniy jamoatlarida ko‘k turk (urxun-enisey), uyg‘ur va
moniy yozuvlari amal qilgan. Mavjud turk-moniy yodgorliklari ham
mana shu yozuvlardadir.
Moniylik falsafasini o‘rganishda qadimgi turk-moniy muhitida
yaratilgan she’rlar muhim o‘rin tutadi (Tugusheva 1970, 101-107;
1973, 235-253).
60
William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World
History,Volume I: To 1800: Boston, 2007.
Р
. 46
213
Moniylik davri turk adabiyotida bašïk, küg, taqšut, küg taqšut
kabi she’r turlari mavjud bo‘lib, bizgacha ulardan ayrimlari yetib
kelgan. She’rlarning mazmuni har xil. Muhimi, ularning aksariyati
falsafiy mazmunda. Ular ichida Tong tangriga atalgan alqovlar,
Moniyga bag‘ishlovlar, o‘lim va jahan-namni tavsif etuvchi, hatto
muhabbat mavzuidagi she’rlar bor. Ularning ko‘pi turk ijodkorlari
tomonidan yaratilgan, ayrimlari boshqa tillardan qadimgi turkiy tilga
tarjima qilingan.
Moniy muhitida yashab ijod etgan ayrim turk shoirlarining otlari
ham ma’lum. O‘z davrining taniqli shoirlaridan biri Aprincho‘r
tigindir.
Qadimgi turk-moniy adabiy muhitida yaratilgan she’riy asarlar
hozirgi kezda Berlin fondidagi Turfon xarobalaridan topib keltirilgan
matnlar orasida saqlanmoqda (TIID169; T.M.419; T.II.D.178;
T.III.D.260 raqamli yozmalar turk-moniy mu-hitida yaratilgan).
Mazkur she’rlarni A.f. Lekok, V. Bang, R.R. Arat transkripsiyasi,
tarjimasi va izohlari bilan nashr et-tirganlar (Arat 1991, 3-59; Notlar:
307-331; Faksimilesi: 441-444).
Yodgorliklar orasida TIID169 raqamli juft varaqqa bitilgan matn
e’tiborga loyiq. Unda uchta turkiy she’r bor (qog‘ozga sug‘dcha-
moniy matn ham bitilgan). Turkiy she’rlarning uchovi uyg‘ur xatida
bo‘lib, ular gimn(alqov) lardir. Alqovlar qadimgi turkiyda ba
ş
ı
k
deyilgan. She’rlarning birinchisiga sug‘dchada Vam va
ğ
ï-nung baš
(Tong tangri alqovi), ikkinchisiga Ba
ğ
ro:šan za:var ji:ri:ft-nung bašta
(Yorqin, kuchli, dono tangrining alqovi), uchinchisiga esa turkiyda
Adïn
č
ï
ğ
türk
č
ä bašïk (Boshqa bir turkcha alqov) deb sarlavhalar
qo‘yilgan.
She’rlarning birinchisi Tong tangri alqovidir (Arat 1991, 5-9).
Mana o‘sha alqov:
1. tang tängri kelti
tang tängri özi kelti
tang tängri kelti
tang tängri özi kelti
5. turunglar qama
ğ
beglär qadašlar
tang tängrig ögälim
körügmä kün tängri
siz bizni küzäding
körünügmä ay tängri
214
10. siz bizni qurt
ğ
arïng
tang tängri
yïdlï
ğ
yïparlï
ğ
yaruqlu
ğ
yašuqlu
ğ
tang tängri 5
15. tang tängri 5
tang tängri
yïdlï
ğ
yïparlï
ğ
yaruqlu
ğ
yašuqlu
ğ
tang tängri
20. tang tängri
Mazmuni:
1. Tong tangri keldi,
Tong tangri o‘zi keldi.
Tong tangri keldi,
Tong tangri o‘zi keldi.
5. Turinglar hamma beklar, birodarlar
Tong tangrini madh etaylik.
Ko‘ringan Kun tangri,
siz bizni kuzating.
Ko‘ringan Oy tangri,
10. siz bizni qutqaring.
Tong tangri,
hidli, iporli,
nurli-ravshan.
Tong tangri! 5
15. Tong tangri! 5
Tong tangri,
hidli, iporli,
nurli-ravshan.
Tong tangri!
20. Tong tangri!
Keltirilgan she’rning mazmuni va tuzilishidan uning moniy
jamoalarida nig‘o‘shaklarning ommaviy o‘qishiga mo‘ljal-langani
anglashiladi. Bo‘g‘in tuzilishi, misralar takrori, xitob va murojaatlarda
buni yaqqol kuzatish mumkin. Uning dastlabki ikki misrasi
takrorlanib, alohida to‘rtlikni tashkil etadi. 5-6- misralar avvalgi va
o‘zidan keyingi to‘rtlikka bog‘lanmagan. U jamoaga xitobdir.
215
Ikkinchi to‘rtlikni shakllantirgan 7-10- satrlar esa Kun va Oy tangriga
iltijodir. She’rning 11-13- va uning aynan takrori bo‘lmish 16-18-
misralari ham alohida bandlarni tashkil qiladi. Bu bandlar Tong
tangrining madhi sanaladi. Asar qo‘lyozmasida 14-15- misralar
qarshisiga sug‘dcha «5» raqami qo‘yib ketilgan. Bu esa ushbu
misralarning besh bor takrorlanuviga ishoradir.
Misralardagi bo‘g‘inlarning goh ortib, goh kamaya borishi,
misralar takrori o‘zaro uyg‘unlashib ritm(ohang)ni ta’minlagan.
Alqovning tuzilishiga qaraganda, dastlabki ikki to‘rtlik va keyingi
uchliklar bir kishi tomonidan aytilgan, undagi jamoaga xitob
(turunglar qama
ğ
beglär qadašlar, tang tängrig ögälim) hamda Tong
tangrisiga murojaat (tang tängri, tang tängri) ommaviy (naqorat
holida) o‘qilgan ko‘rinadi.
Ikkinchi she’r yorug‘, kuchli, dono tangriga bag‘ishlangan
alqovdir (Arat 1991, 10-13). Mazkur gimn, harqalay, eroniy tildan
turkiyga erkin shaklda o‘girilgan ko‘rinadi. Bu she’r shunday:
tängri yaruq kü
č
lüg bilgäkä yalvarar-biz
ötünür-biz kün ay tängrikä
yašïn tängri nom qutï
mar mani firištilarqa
qut qolur-biz tängrimä
etüzümüzni küzäding
özütümüzni bošung
qïv qolur-biz yaruq tängrilärkä
adasïzïn turalïm
ögrün
č
ligin erälim
Mazmuni:
Yorug‘, kuchli, dono tangriga yolboramiz
O‘tinurmiz Kun va Oy tangriga,
Yashin tangri, no‘m saodati,
Ustod Moniy va farishtalarga.
Saodat niyoz etamiz, ey tangrim!
Vujudimizni saqlang,
ruhimizni bo‘sh, ozod eting!
Saodat niyoz etamiz nurli tangrilarga,
tahlikalardan uzoq turaylik,
doim sevinchda bo‘laylik.
216
Turfon matnlari orasida T.M.419 sonli bitig ham e’tiborga
sazovor. Mazkur qog‘oz parchasining ikki betiga uyg‘ur xati bilan
ikkita she’r bitilgan. Muhim xususiyatlaridan biri, she’rlarda
muallifning ismi qayd etilgan. Uning oti Aprincho‘r tigindir.
Chunonchi, birinchi she’rning boshiga ... Aprin
č
or [tigin kügi
t]aqšutlarï … (Aprincho‘r tigin she’rlari), yakuniga esa [t]ükädi
[A]prin
č
or tigin kügi (taqšutlarï) (Tugadi Aprincho‘r tigin she’rlari)
deb yozib qo‘yilgan. Ikkinchi she’rning boshlanish qismi chirib, o‘qib
bo‘lmas holga kelgan. Yakuni esa shunday tugaydi: [tükä]d[i
Aprin]
č
or tigin …
Aprincho‘r tiginning birinchi she’ri to‘rtliklar shaklida bo‘lib, uch
banddan iborat. U diniy madhiyadir (Arat 1991, 14-17).
Shoirning ikkinchi she’ri dunyoviy muhabbat mavzuida (Arat
1991, 18-21; Stebleva 1991, 288-289). Matn shunday:
adruq öz- …
... yüzlügüm…
adïnïï
ğ
amrak …
amrak özkiäm …
qasïn
č
ï
ğ
ïmïn ö[yü] qad
ğ
urar-men
qad
ğ
urduq[
č
a] qašï körtläm qavïšï
ğ
sayur-men
öz amraqïmïn öyür-men öyü evirür-men
ödü …
č
ün öz amrak[ïmïn] öpügsäyür-men
barayïn tisär ba
č
amraq
ı
m
baru yimä umaz-men ba
ğ
ïrsaqïm
kiräyin tiser ki
č
igkiäm
kirü yimä umaz-men kin yïpar yïdlï
ğ
ïm
yaruq tengrilär yarlïqazun
yavašïm birlä yakïšïpan adrïlmalïm
kü
č
lüg prištilär küš birzün
közi qaram birlä külüšügün olural
ı
m
Mazmuni:
Tanlangan o‘z...
... yuzligim ...
Qiyosi yo‘q suyukli ...
Suyukli jonim ...
Azoblarimni o‘ylab, xasrat chekyapman,
Qayg‘urganimda, qoshi go‘zalim, qovushmoq istayman.
Sevgilimni o‘ylayapman, o‘ylab (dunyodan) yuz o‘giraman,
217
o‘ylay-o‘ylay ... sevgilimni o‘pmoq istayman.
Boray desam, go‘zal sevgilim,
Bora olmayman, mehribonim.
Kiray desam, kichikkinam,
Kira olmayman, ipor hidligim.
Nurli tangrilar yorlaqasin,
Yumshoq fe’lligim birla qovushib, hech ayrilmaylik.
Qudratli malaklar quvvat bersin,
Qora ko‘zligim birla kulishib o‘tiraylik.
Turfondan topilgan manbalar ichida T.III.D.260 raqamli
yodgorlik ham e’tiborni o‘ziga tortadi. Matn potxi kitobdadir. Kitob
25 varaqli bo‘lib, matni har varag‘ining ikki yuzida. Asarning ilk
betiga miniatyura ishlangan. Sahifalar moniy va uyg‘ur harflari bilan
o‘ng ko‘ndalangga qayd etilgan. Matn esa nafis moniy xatida har
sahifada 5 qatordan qilib yozilgan. She’r 123 to‘rtlikdan iborat. Asar
to‘la saqlanmagan: yakuni va oralaridaga ayrim bo‘laklari tushib
qolgan. Mazkur she’r Moniyga bag‘ishlovdir (Arat 1991, 30-59).
Muhim jihati shundaki, qadimgi she’riy matnlarning ayrimlari
yozuvda misralarga ajratib emas, nasriy matn kabi yozilgan. Buni
qadimgi turk muhitida ko‘chirilgan boshqa matnlarda ham kuzatamiz.
Jumladan, «O‘g‘uznoma»da asar davomida uchraydigan she’riy
parchalar matnda misra va bandlarga ajratmay yozilgan. Toshga
bitilgan urxun va yenisey matnlarini kuzatganda ham shunday holatga
duch kelamiz. Mazkur bitiglar ustida tadqiqot olib borgan ba’zi
mutaxassislar ularni she’riy asar, ba’zilar esa nasr namunasi deb
hisoblashlarining boisi ko‘proq matnning shu xususiyati bilan bog‘liq.
«Xuastuanift» moniylik dinining falsafiy va o‘ta qimmatli
asaridir. Ilk o‘rta asrlarda asar o‘rtancha eroniy, sug‘diy, turkiy,
xitoycha versiyalari keng tarqalgan edi. Tavbanomaning turkiy
versiyasi turk moniy falsafasining muhim yodgorligi, shuning bilan
birga, qadimgi turkiy til va moniylik davri turk adabiyotining
qimmatli obidasidir (Malov 1951, 108-130; Dmitriyev 1963, 214-232;
Asmussen 1965).
«Xuastuanift»ning turkiy qo‘lyozmalari eng noyob
topilmalardan bo‘lib, kutilmagan mo‘’jizalar tufayli saqlanib qolgan.
Mavjud qo‘lyozmalar asar mazmuni, matn tuzilishi, badiiy
xususiyatlari va, eng muhimi, moniylik falsafasi xususida fikr
yuritishga imkon beradi.
218
Asar yakunida uning oti qayd etilgan: n(i)
ğ
ošaklarnïng suyïn
yazuqïn öküngü huastuan(i)ft. Ushbu jamladagi n(i)
ğ
ošak -
sug‘dchadan qadimgi turkiyga o‘zlashgan atama bo‘lib, «tinglovchi»
ma’nosini anglatadi, u moniy diniy jamoasida nisbatan quyi darajani
bildirgan; suy yazuq - juft so‘z, «gunohlar, yozuqlar» degan ma’noni
bildiradi; öküngü esa hozirgi «o‘kinuv, tavba qiluv» so‘ziga teng.
Shulardan kelib chiqib, asar tugallanmasidagi qayddan
«nig‘o‘shaklarning yozuqlarini o‘kinuvchi «Xuastuanift» degan
ma’no kelib chiqadi.
«Xuastuanift»ning uyg‘ur va moniy yozuvli turkiy
qo‘lyozmalari ma’lum. Ular Sankt-Peterburg, London va Berlin
qo‘lyozma fondlarida saqlanmoqda.
1.
«Xuastuanift»ning Sankt-Peterburgda saqlanayotgan
nusxasi. Ushbu qo‘lyozma Rossiya FA Sharqshunoslik institutining
Sankt-Peterburg bo‘limida saqlanmoqda. Asar uyg‘ur xati bilan o‘ram
qog‘ozga bitilgan. Matnning bosh qismi chirib, titilib ketgan. Saqlanib
qolgani 160 satrdan iborat.
Ushbu qo‘lyozma nihoyatda nafis bir xat bilan yozuvning
klassik kitobiy uslubida bitilgan. Odatda, yozuvning bu turidan
muqaddas diniy asarlarni bitishda foydalanilgan. Qo‘lyozmani grafik
shakllari, xat uslubiga ko‘ra uyg‘ur yozuvli yodgorliklarning eng
eskisi deyish mumkin.
Qo‘lyozmani 1908 yili A.A. Dyakov Turfon yaqinidagi
Ostonadan topgan.
2.
Asarning Britaniya Muzeyida saqlanayotgan nusxasi.
Ushbu qo‘lyozma moniy xatida. Uni A. Steyn 1907 yili Dunxuandan
topgan. Mazkur matnning ham boshlanishi yo‘q. Saqlangani 338
satrdan iborat.
3.
Berlinda saqlanayotgan nusxalar. Mazkur nusxalar asar
matnidan saqlangan uzindilar bo‘lib, ular moniy hamda uyg‘ur
yozuvlarida. Chunonchi, Berlin fondida saqlanayotgan T.II.D.178;
TM303(M153); TM183; M172; M443 raqamli fragmentlar moniy
alifbosida, TIIY60; TM343 raqamli uzindilar esa uyg‘ur yozuvidadir.
Berlin fragmentlarini 1907 yili A. Gryunvedel Turfondan
topgan.
Asarning ko‘p nusxada, ayniqsa, ularning ikki xil yozuvda
tarqalganligi juda muhim. Odatda, turk-moniy jamoalarida (chamasi,
tor doirada) diniy asarlar ko‘proq moniy xatida bitilar edi.
219
«Xuastuanift»ning moniy xatidagina emas, uyg‘ur xatida ham
bitilganligi o‘z davrida asarga e’tibor kuchli bo‘lganidan, uning turk
moniy jamoalarida keng yoyilganidan dalolat beradi. Asarning ilk
nusxalari, aftidan, moniy xatida bitilgan. Keyinchalik ular bilan
yonma-yon uyg‘ur harfli nusxalar ham paydo bo‘la boshlagan chiqar.
Olimlarning fikricha, «Xuastuanift» boshlab qadimgi eroniy
tillarning birida yaratilgan. Keyinchalik, moniy ta’limotini keng
yoyish maqsadida, boshqa tillarga ham o‘girilgan. Uning turkiy
versiyasi ham ayni diniy, tarixiy-madaniy va adabiy jarayonlar
ta’sirida yuzaga kelgan. Lekin uning turkiy tilga tarjima qilingan vaqti
noma’lum. Harqalay, asar turk dunyosida moniylik keng yoyilgan va
ijtimoiy-siyosiy hayotda uning mavqei yuqori bo‘lgan davrlarda
(taxminan, VIII asrda) turkiy tilga tarjima qilingan ko‘rinadi. Asar
tilining ko‘k turk (urxun-enisey) yodgorliklari tiliga juda yaqinligi,
uyg‘ur yozuvli nusxaning xat uslubi, shuningdek, tavbanomaning
moniy yozuvidagi nusxalari keng tarqalganligi ham ana shundan
guvohlik bermoqda.
«Xuastuanift»ning tuzilishi o‘ziga xos. U moniy tavbanomalari
uslub va tuzilishiga ko‘ra puxta ishlanganidan dalolat beradi. Asar o‘n
besh bo‘limdan iborat. Bo‘limlar matnda bölüg deyilgan. Bunday
atalishini T.II.D.178 raqamli qo‘lyozmadagi ushbu jumladan bilish
mumkin: biš y(i)g[(i)rmin
č
b]ölüg hvastvanift - «Xuastuanift»ning
o‘n beshinchi bo‘limi». Har qaysi bo‘lim o‘zining tartib ko‘rsatkichi
bilan boshlanadi: ikinti, ü
č
ün
č
, törtün
č
, bišin
č
, altïn
č
va b. Uyg‘ur
yozuvli matnda jumlalar qo‘sh nuqta ( .. ), bo‘limlar esa ikki juft
nuqta ( .. ..) bilan ajratilgan.
Bo‘limlar: T(ä)ngrim amtï yazuqda bošunu ötünür-biz (Tangrim,
endi gunohdan xalos etgin deya o‘tinurmiz) yoki T(ä)ngrim amtï
ökünür-biz, yazuqda bošunu ötünür-biz (Tangrim, endi o‘kinurmiz,
gunohdan xalos etgin deya o‘tinurmiz) jumlalari bilan oxirlaydi.
Shundan so‘ng m(a)nastar hirza ~m(a)nastar qirza [moniy yozuvli
nusxalarda: m(a)nastar hirza ~m(a)nastar hirz] duosi keladi. Ushbu
duo formulasi o‘rtancha eroniy tillardan o‘z-lashgan bo‘lib, tangriga
qarata aytilgan «Gunohimizni kechir!» [mna:sta:r hi:rz-a] degan
iltijoni anglatadi. Ushbu duoni tarjima qilmay, asliday qo‘llash
moniychi turklarda rusum bo‘lgan.
220
«Xuastuanift» mavjud nusxalarining hech biri to‘liq bo‘lmasa-
da, muayyan nusxa asarning boshqa bir qo‘lyozmasida tushib qolgan
bo‘lagini to‘ldiradi.
Asarning mavjud nusxalari til xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan
uqadar farq qilmaydi. Bu esa mavjud nusxalar deyarli bir zamonda,
yagona adabiy muhitda yaratilgani, shuning bilan birga, moniy
tavbanomalarida klassik til an’anasiga amal qilinganidan dalolat
beradi. Shunga qaramay, asar nusxalari orasida matniy farqlar sezilarli
darajada.
Turkiy tavbanomaning ilk nusxalari avvaliga faqat moniy xatida
bitilib, tor doira uchun xizmat qilgan. Davr o‘tgani sayin butun turk-
moniy elida uning shuhrati ortib, asar qulyozmalariga talab
kuchaygan va moniy nusxalari bilan yonma-yon uyg‘ur harfli
nusxalari ham yuzaga kela boshlagan. Yodgorlikning bizgacha
saqlangan moniy va uyg‘ur yozuvli nusxalari bir-biridan uncha uzoq
bo‘lmagan davrlarda, umumiy adabiy til ta’sirida, turklar orasida
moniylik gurkiragan paytlarda ko‘chirilgan deyish mumkin. Keyingi
yuz yilliklarda buddiylik va islom quvg‘inidan yiroq o‘lkalarda ham
ushbu asar ma’lum va mashhur edi. Lekin asar, qaychog‘da va qay
o‘lkada ko‘chirilmasin, o‘zining klassik qiyofasini o‘zgartirmay keldi.
Asar turk-moniy jamoalarida yaxlit holdagina emas, ba’zan
bo‘limlari ayri-ayri shaklda ham tarqalgan ko‘rinadi. Topinuvchilar
asardan o‘zlari uchun zarur bo‘limlarni ajratib olib, undan
foydalanganlar. Shu zaylda asarning tayanch nusxasidan farq qiluvchi
yangi variantlari ham yuzaga kela boshlagan.
Mavjud qo‘lyozmalarning ko‘proq uzindi holda ekanligi ham
bejiz emas. Sababi, asar turk-moniy muhitida to‘liq shaklda ham,
bo‘limlari ayri-ayri holda ham yoyilgan edi. Chamasi, uning ilk
varianti jamoatning o‘qishiga moslab tuzilgan. Keyinchalik, ayrim
dindorlar o‘z ibodati uchun ham matndan olib nusxalar tuzganlar:
asarning kerakli bo‘limlarini ko‘chirib olib, undan foydalanganlar.
Sharq matnnavisligida bunday hodisani buddiylikning no‘m
bitiglarida, islom muhitida yaratilgan «Haftiyak»da ham kuzatish
mumkin.
Matn tuzilishi, nusxalarni ko‘chirish jarayonida tanlangan
prinsiplar moniylik davri turk matnshunosligi, matn tuzish an’anasi
katta tajribaga ega ekanini ko‘rsatadi. Asarning mavjud nusxalari
orasidagi matniy farqlarga ko‘ra xulosa qilinadigan bo‘lsa,
221
yodgorlikning turkiy versiyasi dastlab bir kishi tomonidan ijod
etilgan, keyinchalik, nusxalari ko‘payib, bir-biridan farq qiluvchi
variantlari yuzaga kela boshlagan. Asar uzoq davr taraqqiy etib
takomilga erishgan klassik yozma adabiy tilda, uning kitobiy uslubida
yaratilgan. Diniy asarlarda bu kitobiy ko‘tarinki uslub qat’iylashib
normaga aylangan. Keyinchalik, asar nusxalari qay zamonda
ko‘chirilishidan qat’i nazar, tarixiy normaga amal qilinavergan.
«Xuastuanift» moniy ibodatxonalarida jamoat bo‘lib ham, yakka
holda ham qiroat bilan o‘qilgan. Matn tuzilishi, uslubida muayyan
ritm(ohang)ning ta’siri kuchli.
Tavbanomani qiroat bilan o‘qishgina emas, undan nusxa
ko‘chirib, elni moniy e’tiqodiga dav’at etish ham savobli sanalgan.
Qolaversa, moniy madaniyatida xat bitish san’atiga alohida e’tibor
berilgan, xat namunalarining har biri san’at darajasiga ko‘tarilgan.
Asar nusxalari savodxonlik bilan, nafis xat uslubida bitilganligining
boisi ham shunda.
«Irq bitigi» ko‘k turk xatidagi yaxlit kitob holida saqlangan
yagona asardir (Malov 1951, 80-92; Aydarov 1990, 146-169). Qadimgi
turkiyda ïrq - «fol», ïrq bitig - «fol kitobi» degan ma’noni anglatadi.
Asar qo‘lyozmasi hozir Angliyada Britaniya kutubxonasidagi
S.A.
Steyn kolleksiyasida (British Library, Or. 8212/161)
saqlanmoqda.
Asar yakunida uning nomi qayd etilgan: Amtï amraq o
ğ
lanïm,
an
č
a bilinglär, bu Ïrq bitig edgü-ol (Endi suyukli o‘g‘illarim, bilib
qo‘ying, bu «Irq bitigi» iyilidir). Shundan so‘ng matnning yozilgan
ta’rixi, uning kimlarga atalgani bitilgan: Bars yïl ekinti ay biš
yigirmikä täygüntän manïstantaqï ki
č
ig dintar buru
ğ
uru ešidši
č
imiz
İ
sig Sängün
İ
tä
č
ük ü
č
ün bitidim (Bars yili ikkinchi oyining o‘n
beshida Tayguntan Manistandagi kichig dindor Burug‘uru shogirdlari
Isig Sangun va Itachuk uchun bitidim).
Asar tush ta’birlariga bag‘ishlangan bo‘lib, 65 bo‘limdan
tuzilgan. Har qaysi bo‘lim muayyan masala xususida. Yaxshilikka
yo‘yiluvchi ta’birlar an
č
a bilinglär, edgü-ol / an
č
a biling, edgü-ol /
an
č
a bil, edgü-ol / edgü-ol; yomonlikka yo‘yiladiganlari esa an
č
a
bilinglär, yablaq-ol / an
č
a bilinglär, yabïz-ol jumlalari bilan
yakunlanadi. Jumlalar nihoyatda aniq va lo‘nda; uzoq takomillashib
qiyomiga yetgan ravon bir uslubda yozilgan. Misollarga e’tibor
bering:
222
Bir tobïlqu yüz boltï, yüz tobïlqu ming boltï, ming tobïlqu tümän
boltï, ter. An
č
a bilinglär: asï
ğ
ï bar, edgü-ol (Bir to‘bilqu yuz bo‘ldi,
yuz to‘bilqu ming bo‘ldi, ming to‘bilqu o‘n ming bo‘ldi, - der.
Shunday bilinglar: buning foydasi bor, (alomati) yaxshidir).
Qan sükä barmïš, ya
ğ
ï
ğ
san
č
mïš, kö
č
irü, qonturu kelir. Özi, süsi
ögirä sebinü ordusïngaru kelir, ter. An
č
a bilinglär - edgü-ol (Xon
jangga bordi, yovni yengdi. Ko‘chirib, qo‘ndirib qaytmoqda. O‘zi va
lashkari sevinib o‘rdasi tomon kelmoqda. Bilib qo‘ying - bu yaxshi).
Adï
ğ
lï tonguzlï art üzä soqušmïš ermiš. Adï
ğ
ïng qarnï yarïlmïš,
tonguzung azï
ğ
ï sïnmïš, ter. An
č
a biling - yablaq-ol (Ayiq va to‘ng‘iz
qoya ustida to‘qnashdilar. Ayiqning qorni yorildi, to‘ng‘izning oziq
tishi sindi, - der. Buni biling - yomondir).
Eki öküzüg bir boqarsïqa kelmiš. Qamsayu umatïn turur, ter.
An
č
a biling - yablaq-ol (Ikki ho‘kizni bir omochga qo‘shdilar.
Ularning yurishga majoli yo‘q, - der. Shunday biling - buning alomati
yomon).
Tush ta’birlari turli hayvon va qushlarning obrazlari, har xil
voqealar bilan bog‘liq holda bayon etiladi. Bular yaxshilik va
yomonlikning tushda belgi berishidir. Muhimi shundaki, asarda aks
etgan yaxshilik vayo yomonlik timsoli turklarning eng qadim
tasavvurlariga borib tutashadi. Jumladan, tushda shijoatli burgut, jasur
lochinni ko‘rish yaxshilik alomati. Jasur yo‘lbarsning esnab dam
olishi ham yaxshilik.
Saman, bo‘z ot mingan xabarchining xushxabar keltirishi
yaxshilik.
Biyaning qulunlashi, oq ingan(tuya)ning bo‘talashi, xotinning
o‘g‘il tug‘ishi yigit uchun yaxshilik belgisi. Umri oxirlab borayotgan
o‘sal kampir cho‘michni yalab tetik tortsa ham yaxshilik bo‘ladi: u
o‘lmaydi.
Ayiq bilan to‘ng‘izning dovonda to‘qnashuvi, buning oqibatida
ayiqning jarohat yeyishi, to‘ng‘iz oziq tishining sinishi yomonlikdan
dalolat.
Oltin boshli ilonni qilich bilan chopib, tanasini yo‘l yoqasiga,
boshini uyasining ostonasiga qo‘yilishi yomonlik olomati.
Quzg‘unni daraxtga qattiq bog‘lash ham yomonlikdir.
Yigit ovga chiqib, tog‘da qulasa, bu dahshat.
Tushda katta uyning butunlay yonib bitishi ham yomonlik
alomati va boshqalar.
223
Asar nihoyasidagi uning moniy jamoasidagi ikki shogird Isig
Sangun, Itachuk uchun yozilganligi haqidagi qayd hamda asarda
qo‘llangan ayrim atamalarga (masalan, «ayol» ma’nosida uzuntonlu
ğ
so‘zining qo‘llangani) asoslanib, bitig moniy muhitida yaratilganligini
e’tirof etish mumkin. Asardagi obrazlar tizimida, syujet yoki voqealar
bayonida aynan moniylik tasavvurlari bilan bog‘lanuvchi detallar
kuzatilmaydi. Ayniqsa, hayvon ramzlari bilan bog‘liq mifologik
tasavvurlar asar ildizlarini ko‘k tangri dini, shamanlik inonchi bilan
bog‘laydi. Anglashiladiki, asarda aks etgan tasavvurlar ildizi ancha
chuqur.
Dostları ilə paylaş: |