B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
42
—
o gün, bu saat, vv linci s ra, keç n il, öt n ill r,
birinci kurs, onuncu sr, sonuncu yer, be inci sinif
v s.
kimi birinci növ t yini söz birl m l ri bütöv-
lükd bir cüml üzvü kimi götürülür. M s.:
Bu gün
siz g l c y m. H min anda h r ey d yi di. B lk ,
bu yerl r bir d g lm dim. (M.Araz)
airin bu yer
dü dü güzar . (S.Vur un)
b) kinci v üçüncü növ t yini söz birl m l rinin t -
r fl ri bir-birind n ayr lmadan bütövlükd cüml nin
bir üzvü kimi ç x edir.
M s l n:
kinci növ t yini söz birl m sin aid:
Yol boyu h r
eyi dan d . Araz boyu uzan b ged n yol onu yordu.
Üçüncü növ t yini söz birl m sin aid: Xalq n
irad si h r eyi h ll edir. V t nin azadl n böyük
nem tdir.
c)
B z n birinci t r fi bizim, sizin sözl ri il ifad
olunmu t yini söz birl m l rinin ikinci t r fi
m nsubiyy t
kilçisi q bul etm d n i l nir: bizim
u aqlar, sizin ell r v s.
Bu zaman birinci t r f t yin,
ikinci t r f is sual na müvafiq olaraq dig r cüml
üzvü kimi ç x edir. M s l n:
Göyd n ged n be durnalar,
Bizim ell r yerind mi?
Bir-birind n xo durnalar,
Bizim ell r yerind mi? (“Koro lu”)
Onu da qeyd ed k ki, sizin ell riniz, bizim da lar -
m z (
y ni ikinci t r f m nsubiyy t
kilçisi q bul
ed n)
birl m l ri cüml nin bütövlükd bir üzvü
olur.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
43
—
T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r.
T yini söz birl m l rin daxil
olmayan ismi birl m l r dörd
yer ayr l r:
I
. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m nin I
qrupunun m l g lm sind heç bir lav vasit l rd n istifad
edilmir. I t r f adl q halda olur v h mi substantiv xüsusiyy t
da y r. Bel birl m l rin I t r finin m nsubiyy t
kilçili
sözl rl ifad si daha çox inki af edib. II t r f sif tl (-l kilçili)
ifad olunur:
gözl ri ya l , ll ri qanl v s. Bu birl m l r h m
forma, h m d m naca I növ t yini söz birl m l rin ox ay r,
m zmunlar n t yinl t yinolunan aras ndak laq t kil edir.
Lakin spesifik c h tl ri a a dak lard r:
a) I növ t yini söz birl m sind t yined n t yinolunan n
qaba nda i l nir. I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda-
k leksik v qrammatik münasib tl h min münasib tl rin
qrammatik ifad formas uy un g lir, h r iki halda t yinl t yin-
olunan münasib ti özünü göst rir. T yini söz birl m sin daxil
olmayan bu ismi birl m d is t yined n
t yinolunandan sonra
g lir v buna gör d birl m nin m zmununda t yinl t yin-
olunan ayr la bils d , qrammatik c h td n münasib t t yin
olunan + t yined n münasib tind olur.
b) I növ t yini söz birl m si tam nominativ xarakter da y r
v cüml d I t r f II t r fin qrammatik t yini olur. T yini söz
birl m sin daxil olmayan bu birl m d is nominativlikd n
predikativliy meyl hiss olunur, onlar n bir qismi is m tn daxilin-
d predikativ laq li birl m l rin predikativ lam tl rind n
m hrum olmas n tic sind m l g lir. Çox vaxt cüml nin
mür kk b üzvü kimi ç x edir.
c) I növ t yini söz birl m sind tabe sözün ifad vasit si
geni dir,
bu birl m d is tabe t r f, sas n sif tl ifad olunur.
Bu birl m nin iki növü var:
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
44
—
1. II t r f I t r fin lam tini bildirir. M s l n:
gözl ri ya l ,
boynu bükük, a z dual , q lbi m h bb tli, li oxlu, ba küllü,
ll ri ba l , aya buxovlu, sin si odlu v s.
Atl lar n qaba nca ll ri ba l , aya buxovlu bir piyada gedir-
di. (Anar)
Tacirl rin özü yolda, Banuçiç yin gözü ya l siz kimd n
deyim Qazan o lu Turaldan. (Anar)
A amehdinin yan nda Feyzulla-
n n tan mad g nc, yara ql , sin si odlu bir rus q z vard . (Anar)
Qay d b g libs n gözl ri ya l ,
Deyirs n, bir daha küs n deyils n. (N.K s m nli)
O soyuq ll r nec q ym am?
Ay üzü baharl , li q sonam. (N.K s m nli)
Aya çar ql kiçik bir ölk
Böyük Firdovsil r yaratd b lk ? (S.Vur un)
El z nn etm ki, a rla m am,
Aya sar ql , ik st bir qu am... (S.Vur un)
Bu gün m ni s yyar x yal
Öz dünyamdan qoparm d r...
Qula kar, dili d lal
Bir al m aparm d r. (S.Vur un)
2. I t r f II t r fi izah edir. Lakin I növ t yini söz birl m -
sind n f rqli olaraq, bu birl m d I t r f h mi isiml rl ,
atributiv deyil, substantiv isiml rl ifad olunur. M s l n:
Çox keçmi m bu da lardan,
Durna gözlü bulaqlardan. (S.Vur un)
Qan r ngli (od), könül adl (bir yolda ) v s.
II. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m nin II
qrupu mü yy n kli lam tl r malik olur v dörd yer ayr l r:
1)
I t r fi yönlük hall sözl ifad olunanlar. Bu
birl m nin t r fl ri aras nda obyekt laq si mühüm yer tutur, I
t r f II t r fin obyekti olur:
g l c y inam, h yata yara q,
dü m n nifr t, v t n m h bb t v s. Bu birl m nin h r iki
t r fi substantiv xüsusiyy t malik olur v
isiml (yolda a
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
45
—
x yan t),
v zlikl (siz hörm t),
sif tl (göz ll r hörm t),
sayla
(çoxa meyl),
m sd rl (oxuma a h v s),
feili sif tl (oxuyana
hörm t),
z rfl (a a ya münasib t) ifad olunur.
2)
I t r f ismin yerlik hal nda olan sözl rl ifad olunan-
lar. I t r f II t r fi m naca izah edir. Bütövlükd is bu birl m -
l r
cüml d hal, v ziyy t bildirm k m qs dil i l dilir. M s l n:
gözl rd intiqam, q l nclarda qan, üzünd k d r, lind su, lind
od, Q rbd elm, lind saz, ld tüf ng, a zda dil, gözd gil ,
ld a ac, q f sd qu , gözl rind sual, qucaqda körp , mill td
q m, lind q l m, sin md d ft r, be d bir, üçd bir, gözl rd
q lc m, dö ünd medal v s.
Özünüz bilirsiniz ki,
insanda s xav t göz l keyfiyy tdir.
( . f ndiyev)
Ömrümüzü gül ömrün dönd rib
Zirv d qar, p t kd bal olayd q. (Z.Yaqub)
Gözl rind min bir sual
Heyk l kimi dayand lal. (S.Vur un)
Ömrün kitab n tamamlama a
Çox da can atmas n limd q l m,
M n t l smir m,
M n t l smir m! (S.Vur un)
O, lind qamç qap a z nda duran Kaz ma baxd . ( . xl )
Ayaqlar nda uzunbo az ç km , ynind yun parçadan köyn k-
alvar var idi. ( . f ndiyev)
3)
I t r fi ismin ç x l q hal il ifad olunanlar. I t r f,
sas n isim, az hallarda v zlikl , substantiv sözl rl ; II t r f is
sif t, say v isiml ifad olunur. Sif t, say v isiml ifad
mahiyy tc bir-birind n f rql n n müxt lif növl ri yarad r:
a) I qrup bütünlükl atributiv xüsusiyy t da y r. Bu,
birl m nin II t r finin – sas t r fin xüsusiyy tind n ir li g lir.
Bel birl m l r cüml d müqayis yolu il lam t bildirir v
t yin kimi ç x edir. H m d cüml d h min birl m nin II