Dialektik coğrafiya
125
hələ bizim eradan əvvəl II minillikdə Hindistan və Çin
ölkələrinin etnik birlik-
lərinin xeyli hissəsinin assimilyasiyaya mərzu qalmışdır. Bu ölkələrə gəlmələr
indiki indoneziyalıların əcdadlarının olmasına dair faktlar müəyyənləşmişdir.
Bizim eradan əvvəl II-I minilliklərdə isə Avropanın müasir xalqlarının əcdad-
ları onlara qədər ki mərhələdən sonra, gəlmə xalqlarının təsiri nəticəsində yerli
etnik birliklər sıxışdırılmış və ya assimilyasiyaya məruz qalmışlar. Qədim yer-
li əhalidən müasir dövrdə Avropada yalnız baskılar etnik qrupları öz dillərini
və adət-ənənələrini saxlamışlar.
Mənbələr göstərir ki, müxtəlif dövrlərində sosial-iqtisadi-siyasi
hadisələri-
nin yeniləşməsi və təkrarlanmasının səbəbindən Yer kürəsində etnik birliklə-
rinin yerdəyişmə çərçivəsinin miqyası daha da genişlənmiş və qloballaşmışdır.
Böyük Coğrafi kəşflərdən sonrakı dövrlərdə etnik birliklərinin yer dəyişmə-
si daha kompleks xarakterə çevrilmişdir. Bu dövrlərdə Avropalılar Amerika
materikinə, Cənubi Afrika və Avstraliyaya doğru hərəktləri artmağa başlan-
mışdır. Avropalılar son 3-4 əsr ərzində dünyanın bir sıra ölkələrinni,
xüsusilə
Avstraliya və Amerikanın əhalisinin tərkibinin əsasını təşkil etmişdir. Avropa-
lılar, xüsusən ingilislərin dünyanın bölüşdürülməsində, yeni tipli dövlətlərinin
yaradılmasında (ABŞ, Kanada, Avstraliya və s.) xüsusi mövqeyi olmuşdur.
İnsan coğrafiya elmi təhlili göstərir ki, ölkələrin əhalisinin etnik tərkibini
təhlil edərkən, yerli əhalinin buraya çoxdan gəlmiş əhali
qrupundan da fərqlən-
dirməsi mühüm şərtdir (məslən, Şimali Amerikada yerli əhali sayılan, sayca
çox az qalmış hindu və eskimoslar kimi).
Yerli etnik qruplarının özü də məskunlaşma dövrü etibarilə bir-birindən se-
çilirlər. Məsələn, hinduların əcdadları Amerika materikində on minlərlə il bun-
dan əvvəl məskunlaşdıqları halda, eskimoslar isə cəmi 2-3 min il bundan əvvəl
həmin yerlərin daimi sakinləri olmuşlar. Yaxud Hindistanda dravidlər yerli
əhali, arilər isə oraya yalnız 3-4 min il bundan əvvəl gələnlər hesab edilir.
Latın Amerikasında etnik qruplarının formalaşması və inkişafı elm aləmin-
də daha çox maraq doğurur. Təxmini hesablamalara görə, burada 260 etnik
qrupları formalaşmışdır. Amerikanın kəşfinə qədər Latın Amerikasında abori-
genlərinin sayı = 20-25 mln. nəfər olmasına dair mənbələr mövcuddur. Abori-
genlər Mərkəzi Amerika və And dağlıq ərazilərində sivilizasiya ocaqlarının
yaradılması haqqında elmə məlumdur. Astek, maya və ilk sivilizasiya ocaqları
elm aləminə bir sıra mənbələr vermişdir. Maya hindularının yaratdıqları günəş
ilinə dair təqvimlər, həndəsi,
mexaniki, tibbi və s. elmlərinin yaranmasında
xidmətləri olmuşdur.
Ağazeynal A. Qurbanzadə
126
Astek, maya və inklər ədəbiyyatın müxtəlif bölmələrini özündə əks etdirən
mifoloji, tarixi əhəmiyyətli məsələlərlə məşğul olmasına dair faktlar müasir
dövr üçün də aktuallıq kəsb edir.
Müasir mərhələdə Latın Amerikasında irqi-etnik təsnifat bölgüsündə: sam-
bo (hindu – zənci törəməsi); metis (ağ irq – hindu) və mulat (ağ irq – zənci)
üstünlüklər təşkil edir.
Latın Amerikasının etnik qruplarının xəritəsində Brazilya ölkəsi üzrə hindu
qruplarının sayı 80-dan çoxdur: Meksika və Argentina ölkələrində - 50-dən
çox yerli, aborigenlər məskunlaşmışlar. Müasir dövrdə 18 dövlətin rəsmi ispan
dili hesab edilir. Əsas dinlərinin isə daxilində katolik dini üstünlük təşkil edir.
Yer kürəsində məskunlaşan etnik birliklərinin arasında
genetik dialektik
əlaqələr tarixən mövcuddur və bu proses müasir dövrdə də baş verir. Qeyd et-
mək lazımdır ki, bir müddət eyni bir ölkənin ərazisində yaşayan etnik qrupları
onların genezisindən asılı olmayaraq bir-biri ilə əlaqə nəticəsində adətən oxşar
məişət və mədəniyyət formalarını yaradmışlar. Məsələn, müxtəlif dilə və gene-
zisə malik olan Qafqaz etnik qrupları əsrlər boyu bir-biri ilə qonşuluqda yaşa-
dıqlarından onların arasında müəyyən səviyyədə mədəni, məişət ukladının bir
çox oxşar xüsusiyyətləri yaranmışdır. Ümum Qafqaz geyim tipinin,
xüsusən
kişi paltarlarının oxşarlığını, silah, adət-ənənə və folklor materiallarının məz-
munluğu buna misal göstərmək olar.
Etnik birliklər arasında
dialektik əlaqələrinin mövcudluğuna dair termo-
noloji genetik anlayışlar formalaşmışdır:
İnsanların tarixən ümumi mədəni, məişət xüsusiyyətlərinin formalaşdığı
areallara elmi baxımdan tarixi-coğrafi etnoqrafik makroareallar kimi təsnifat-
lara ayırmaq mümkündür (məsələn, Qafqaz, Baltikyanı, Orta Asiya, Şimali
Avropa, Mərkəzi Amerika və s.).
Etnik qruplarının coğrafi məkan çərçivəsində formalaşması və dinamikası-
nın inkişafı = ilkin yayılması prosesi, insanın əmələ gəlməsinin
bioloji təka-
mülün xarakterinə uyğun minilliklər ərzində baş vermişdir. İnsan təkamülün
Konsolidasiya
Bir neçə qo-
hum etnik-
lərin bir etnik
halında bir
ləşləşməsi.
Asimilasiya
Kiçik etniklər
mədəni cəhət-
dən az inkişaf
etmiş olur.
İnkişaf etmiş
ölkələrə xasdır.
Etnoslararası əlaqə
Müxtəlif etniklərin
birləşməsini nəzər-
də tutulur və çox-
millətli
ölkələr
üçün xarakterdir.
Etnogenetik miksasiya
Bir-birilə qarşılıqlı əla-
qədə olan qeyri-qohum
etnosların yeni etnos
yaratmasıdır. Buraya ən
çox Latın Amerikası
ölkələri daxildir.