Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
167 çevirmi di. (M zh b c hal ti, Osmanlı v S f vi Türk dövl tl rini qar ılıqlı yardıma ehtiyacları olan bir zamanda, qatı dü m nl r çevirmi dir. Osmanlı Sultan S lim, Çaldıran q l b sind n 10-il sonra yen S f vil rin ba k ndi olan T briz t r f yürüdü. Çaldıranla ba layan iki Türk dövl tin dü m nçiliyi 1801-d k, 20 k z T brizin, Urmunun v g n llikl Az rbaycanın Osmanlı qo unları t r find n i al olunmasına, Az rbaycanın siyasi m rk ziyy td n dü m sin , S f vi Türk dövl t sisteminin için Fars t f kkürün yerim sin , 400-illik Osmanlı-S f vi, Av ar, 241 Qacar dü m nçiliyin , rusların bu fürs td n n geni yararlanmalarına v n hay t Az rbaycanın ruslar v Farslar t r find n bölünm sin , habel Osmanlı imperatorlu unun darmada ın olmasına g tirib çıxartdı.) 18-ci srin giri il , ruslar daha da g rn m siyas ti ir li sürdül r. Bu ill rd Az rbaycan bütünlükl müdafi siz qalmı dır. 1722-ci il rus ordusu Qafqazlara gir r k D rb ndi, Da istanı i al ed -ed Bakını qu atdı. Bakı 1723-cü ild rusların ordusuna t slim oldu. Dig r t r fd n is , Osmanlılar h min il Az rbaycanın m rk z v güney bölg l rini tutdu. T briz, r van, N xcivan, Xoy, Mara a, Akbatan, 242 Kirman ah Osmanlı Yeniçeril ri lin geçdi. Bu zamanlarda S f vi ahı T hmasb t r find n ruslar v osmanlılarla iki ayrı anla ma imzalandı. Bu iki anla maya gör , T briz, N xcivan, Bakı, irvan, D rb nd, Xoy, Urmu v ... ya rusların v ya osmanlıların lindeydi. Nadir Av arın s hn y g lm sil durum biraz da olsa d yi m y ba ladı. Nadir Qulunun misilsiz qamanderliyi biraz da olsun bölg ni rahatladı. O önc dövl t sistemind öz zamanına uy un bir skolarizm tipi sa ladı. i çilik dövl t sistemini l v ed rk n Osmanlı dövl tin h ssaslı ına son qoydu. Az rbaycana v ortaq bölg l r diqq tini artırmaqla Rus v Osmanlı ordusunu Az rbaycandan geri ç kdirdi. Bölg nin birazda olsun dinc lm si sa landı. Lakin, ç ki m l r n tic sind Az rbaycan bütünlükl aclıq, f lak t, i sizlik, iztirab v darma-da ın olmu dur. 1768-d ruslar çoxdan umduqları böyük q l b ni qazandılar, onlar Krim xanlı ında Türk osmanlılarla üz-üz dayandılar. Dünyada Krim sava ına adlımla an 6-illik sava da Osmanlı qo unu a ır yenilgiy 241 Af ar, f ar 242 Aybatan, H m dan u radı. “Küçük kanarçı” anla masına boyun y n osmanlı ordusu rus ordusu qar ısında birinci böyük yenilgini t crüb etdi. Bu anla maya gör , ruslar Qarad niz l tapdılar. Bu d nizin üzü rus h rbi g mil rin açılark n Avrupa ruslardan qorxma a ba ladı. 1796-ci ild 40,000 n f rlik rus qo unu Da istan ucaliqlarından geç r k yol üstünd ki ayrı-ayrı Az rbaycan xanlıqlarını özün tabe ed r k Bakıya girm k ist di. Bakı xanı rus ordusu qar ısında son damla qanınad k sava dı. Rus ordusu Bakını qana bula dırdı. Hüseynqulu Xanı öldür r k Bakı xanlı ını i al etdi. Oradan güney sarı h r k t ed n qo un Mu anda qı ordusu qurdu. Rus çarı Katerinin ölm sil ordu geri ç kildi. 1796-da A a M h mm d Xan Qacar, da ınıq v ruslara tabe olan xanları birl dirib v ya aradan qaldırmaq üçün Arazı keçib u anı brahim X lil Xandan bo altdı. Böyük zmil rusların sava ına hazırlanan A a M h mm d Xan öz qorucuları t r find n öldürüldü. Bu hadis d n sonra, artıq rusların qar ısını almaq heç d rahat olmadı. Ruslar Az rbaycanın bütünlüyünü ist yirdil r. Ruslar bölg nin mütl q gücün çevrilmi dirl r. 1803-ci ild n ba layaraq Qacar ordusu Arazın gah a a ısında, gah da yuxarısında ordu quraraq xanlıqlarla çarpı ma a m hküm olmu du. Bölg g n llikl qı lar dinc lm kl , yaylar is sava la ba edirdi. Çoxdan gözl nil n böyük sava n hay t 1813-cü ild ba ladı. Qacar qo unları il rus qo unları, Aslanduz bölg sind sava a girdil r. Eyn zamanda Rus-Fransa sava ı da ba qa bir c bh d idd tl sürürdü. Abbas Mizanın bütün qorxmazlı ına v sava bilgisin baxmayaraq ruslar sava ı qazandılar. Gülüstan Anla ması il Az rbaycanın quzey bölg l rinin, Gürcüstanın v Da ıstanın ld n getm si, Az rbaycan v Qacar Türkl ri üçün çox böyük yenilgi oldu. Az rbaycan r smi kild birinci a ama bölünm sin u radı. 1825-ci il ikinci v sonuncu darbayla Az rbaycan bütünlükd parçalandı. Türkm nçay Anla masıyla Az rbaycan faci yoluna du du. Arazdan yuxarı ruslara verildi, qalanı is , rusların a alı ına boyun ym k g r kç sil , tavandan dü mü , günd n-gün irad sini Farslı a t slim etm kd olan Qacar hakimiyy tin verildi. 169 1828-02-10 da Türkm nçay anla masıya ba lı bir neç qeyd: a) Türk Qacar M malike M hrus Dövl til Rus mperatorlu un arasında ba lanan anla maya gör , yalnız Az rbaycanın torpaqları i al olundu. Az rbaycanın yeraltı v yerüsdü s rv ti fatih rusların sava q nim ti kimi qullanıldı. Qarada ın bütün mahalları v da ları rus m d nçil rin tap ırıldı. b) 1803-d n ba layan, 1828-d bit n sava larda Türk ordusu t r find n öl nl rin n az %60-ı Az rbaycan Türkl ri, %30-ı is Xurasan, f ar, X l c v Qa qay soyda lar olmu dur. Yalnız qalan yüzd -on, ba qa kök nli xalqlardan olu mu dur. c) Çaldıran sava ının uzun v d li sonucu Gülüstan v Türkm nçay Anla maları oldu u halda, Türkm nçay Anla ması da, Quzeyin Quzeyd , Güneyin is Güneyd param-parça olmasına yol açdı. d) Bölg miz taun kimi dü n erm ni dövl tçiliyi m hz 1828- d n sonra ruslar lil üz verdi. H min ild n ba layaraq rus i alında olan Az rbaycan torpaqları üz rind Erm nistan dövl ti yaranma a ba ladı. e) 1828-d n sonra Türk Qacar dövl til Az rbaycan Türklüyü arası açıldı. Heç zaman normal ulus-dövl t qurulu u yaranmayan Az rbaycanda, dövl tl mill tin arası daha da aralanma a ba ladı. Bu gedi in do al sonucu is , 1900-d n sonra Güneyl Qacar dövl ti arasında olan g rgin dü m nçilik oldu. f) Güneyl -Quzey arasının k silm si il , Quzey sür tl rusla ma a, Güney is , Farsla ma a u radı. Çe idli asimila siyas tin u rayan Az rbaycan Türkl rinin ulusal kimliyi, bütün öz llikl rin r m n psik, ruh, taban v kimlik böhranına girdi. Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|